MICHAELIS HOSPITALII EPISTOLARUM LIBER IV

 

IV, 1

Ad Franciscum Lotaringum Guisiorum Principem, Epistola

 

Aut tu rem nobis convulso cardine lapsam                            [f. A2r°]

Unus restitues primaque in sede locabis,

Aut certe nullis unquam fortuna resurget

Gallica temporibus, sed humi despecta jacebit

Aeternum. Manet illa, manet te laurea, ductor

Maxime Francorum. Quis enim se comparet alter,

Quemve ducem potius Rex tanto opponeret hosti ?

Illius expulso nuper genitore triumphum

Egisti ; pulso veniet par gloria nato.

Est illud vestro generi fatale, tuaeque

Virtutis proprium magnos compescere fastus

Burgundae gentis, quae nunc sociata Britannis

Rege novo exultans nostris in finibus agros

Praesidiis vacuos populatur et oppida carpit.

Ut coniux peregre redeuntem casta maritum,

Ipsa domi longo cum tempore sola fuisset,

Excipit amplexu tenero, volvuntur obortae

Laetitia lachrymae perque illius ora genasque,

Haud minus adventu Rex ipse Erricus, et omnis

Visa domus gaudere tuo  ; per rura, per urbes                      [f. A2v°]

Festa celebrantur plenis convivia mensis.

Ut sol exoriens concussas grandine silvas,

Depressos et humi flores languentiaque arva

Erigit, et coelum radiis terrasque serenat,

Sic perculsa gravi tu vulnere pectora plebis

Nobiliumque animos reficis speque arduus imples.

Et modo noster eques saevo concisus ab hoste,

Te rectore diu non se fore sperat inultum,

Et spolia Hispanos ereptaque signa reposcit.

Haec hominum de te spes vulgo est; irrita ne sit

Illa, vide! Permulta potes numerare trophaea

Hostibus a domitis, multos numerare triumphos ;

Quos tamen una dies, unusque evertere casus

Et Fortuna potest, laudemque abolere priorem.

Annibal et Pompeius item, duo lumina gentis

Quisque suae, multas bello retulere coronas,

Collatis ausi toties decernere signis.

“ Victus uterque fuit documento quam nihil usquam

“ Perpetuum solet in terris fixumque manere,

“ Humanis quam nulla subest constantia rebus.

Quid ? Domitorem Asiae Cyrum non una subegit

Foemina, et abscissum caput illi sanguine mersit ?

Nam cur ipse tuos exempla domestica ponam

Ante oculos ? Cur Parthenopes tentata beatae

Regna tuis atavis, infausto Marte, per annos

Centum continuos, Errici post quoque Regis

Auspiciis ductuque tuo ? Fuit exitus idem

Pene tibi, nisi quod servatus cum duce miles

Incolumis salvusque domum patriamque revertit.                             [f. A3r°]

Hoc ducis egregii prudentia fecit, ut illos

Quos adeo servare Salus, nec si velit ipsa,                           

Posse videbatur, cunctos servaret ad unum.

Parva manus, sed enim gravibus defuncta periclis

Saepius, et multos quondam perpessa labores.

Nec tibi praetermissa tui pars muneris ulla,

Tantum displicuisse Deo mihi caussa videtur :

Aut nimia haec, totum iam pene vagata per orbem,

Ambitio, aut cives aliquid peccavimus ipsi.

Si gaudet rerum vicibus Fortuna diuque

Stare loco nescit, si nos huc versat et illuc,

Arbitrioque suo spoliat vel honoribus auget,

Idque aliis belli ducibus si contigit ante

Innumeris, tibi si contingere posse putabis,

Noli pr ae teritis nimium confidere factis,

Neve feras coelo caput altius, aut tumidum cor,

Neu metue eventus dubios , tristemque futuri

Temporis invidiam, levis aut opprobria vulgi.

Sed quemcunque dabit finem Deus, accipe grato

Praesentique animo. Caussas mortalibus esse

Ignotas voluit; tua sit modo culpa caveto.

Quid si nec populo, quae tot victoria votis

Expetitur, Regi nec saepe sit utilis ipsi ?

Implevit variis Asiae victoria Romam

Deliciis, et quam non Punica bella tot annos

Continuata prius, non regis et arma Philippi

Contuderant, peregrina severam perdidit urbem

Luxuria. Hinc caedes, et publica furta, rapinae,

Direptaeque urbes sociorum, et dira cupido                         [f. A3v°]

Regnandi in patria, civilia denique bella.

Insubrum capto duce nuper et ubere campo

Foelicis nimium populi, foedeque peremptis

Helvetiis, Francisco ausis concurrere Regi,

Plus damnique malique accepit Gallia, capto

Quam post R ege suo Ticini ad fluminis undas.

Imperium Francorum et gloria nominis aucta est,

Sed mores abiere boni. Vix octo Loisi

Regis ab interitu numeramus lustra, fuisse

Dicas mille. Viris tantum distamus ab illis,

Prima quibus tum cura fuit servare paternum

Praediolum, servare larem vigilanter avitum,

Tum desideriis fines adhibere modumque

Sumptibus, et proprio contentis iam nihil ultra

Appetere, et nullas vicino intendere lites,

Castra sequi et pulchram bello sibi quaerere laudem,

Raro in conspectum Regis procerumque venire,

Scire nec obsequiis animos captare potentum,

Nec blando sermone mereri praemia Regum,

Scire famem perferre sitimque, et frigus, et aestum,

Scire equitem medio peditemque lacessere campo.

      Horum de numero procedat si quis in Aulam

Horridus, et sudore fluens, et pulvere plenus,

Quos istis auro fulgentibus, et bene lautis,

Commoveat risus, ut praeter sibila secum

Nil prorsus referat ! Quid nos victore putamus

Aequius imperium aut melius sub Rege futurum ?

Pauci adeo reges fortunam ferre secundam

Aequa mente sciunt, et iam securus ab hoste                      [f. A4r°]

In sua rex strictum convertit viscera ferrum.

Saepe vel incautos conficta calumnia Reges

Auribus apprendit, turpisve inscitia rerum.

Arguitur sceleris villam qui forte propinquam

Hic habet, et videt usque sua quam Regis amicus.

Ornantur testes miseroque redempta parantur

Iudicia. O, saltem redimat se, castoris instar,

Castoreo, et salva iactet patrimonia vita !

Sed vivis rerum dominis aliena tenere

Nec tuto se posse putant. Ea nos bona stulti

Ducimus, exitio multis quae saepe fuere.

      Mille cadunt populis ducibusque incommoda victis,

Multo plura cadunt etiam victoribus ipsis,

Interitusque ferunt animorum et corporis una.

“ Corrumpunt hominum foelicia tempora mentes,

“ Avertuntque Deo sensus, nec tollere coelo

“ Ora sinunt. Quis enim laetis coelestia rebus

Cogitat ? Adversis, quam sit miseranda monemur

Conditio nostrae, quam vilis et infima, vitae.

Tunc opis humanae deiecti praesidio, spem

Vertimus ad superos trepidi, veniamque precamur :

Mutamus mores. Ea nos via lenis in altum

Ducit, ubi sedes animis aeterna beatis.

Miramur si quando preces non auribus aequis

Accipit, aut hominum reddit contraria votis

Saepe Deus, durumque inclementemque vocamus.

Ut pater infanti puero si dira venena,

Sive micans ferrum, aut aliud quid forte petenti

Mortiferum, tamen ille neget, tibi durus et asper,              [f. A4v°]

Non patrio indulgens potius videatur amori ?

Ergo tu referre putas nihil, hostibus utrum

An gesti nobis accedat gloria belli ?

Non ego. Sed primum iubeo nos quaerere pacem.

Si pax nulla datur, nec conditionibus aequis,

Contestare deos invitum accingier armis,

Auxilioque voca. Non illi tempore longo

Numina passuri sua sunt contempta iacere.

Si necdum melior belli fortuna sequetur,

Rursus et aversi placanda est numinis ira

Nec pecudum fibris, sed pura mente litandum est,

Syncerisque animis. Cum sit Deus optimus ipse,

Non amat ille preces, non impia vota malorum.

Tu plenus stupri plenusque libidinis intus,

Et furax et avarus et ambitiosus honorum,

Impetrare putas aliquid te posse, priusquam

Ablueris sacra vivi te fluminis unda ?

Quem foribus templi sapiens arcere sacerdos

Debuit, atque reos inter plorare iubere.

Tu prima si luce genu curvaveris aras

Ante deum, tibi deinde putas extrema licere

Omnia. Rideri non vult Deus, et videt intus

Quid tectum vel fronte geras, vel pectore clausum,

Et fictas odit lachrymas, simulataque verba.

Iactabat legis studium Pharisaeus, et ore

Decantata suo Mosis mandata ferebat  :

Displicuit Domino ; manceps quia turpia coram

Lucra fatebatur, venia donatus abivit.

Nos etiam adversae nuper cum nuntia pugnae                    [f. A5r°]

Fama repens nostras inopinaque venit ad aures,

Consternati animis, quibus arma virique deessent,

Cumque putaretur portae iam proximus hostis,

Ad delubra deum confugimus, et prece multa

Suppliciter pacem veniamque poposcimus illos.

Continuit se quisque dies vix quatuor, hostis

Cum subito regredi, vel non procedere, fertur :

Ilicet excussa formidine protinus omnes

Ad vomitum redeunt et vitae probra prioris ;

Ut pueri lusum repetunt abeunte magistro,

Nunc peccant homines peiora prioribus illis.

Nec dilata putant, sed tempus in omne remissa

Supplicia, elusisque deis impune, iocantur.

Hostis abit. Qui scis an vere ineunte redibit

Fortior et melior? Nobis sunt omnia victis

Inferiora. Ducis Roma Latioque remissi

Non feret aspectum Germanus miles, et ora

Vertet ob os illius. Ea spe ducitur omnis

Gallia. Nec quisquam est alius, quo fidere tantum,

Quove magis ductore animos attollere possit.

Verum multa cadunt inter duo tempora, multae hoc

Ne duce pugnetur possunt existere caussae.

Aut quisnam superum fatis iraeque resistat ?

Mutemus mores igitur veniamque precemur ;

Imprimisque deos et tota mente colamus

Et totis animis ; exin nos inter amemus ;

Sit bene sarcta velut multorum gratia fratrum,

Nec minor alterius quam nostrae cura salutis.

Quae si fixa animo penitus mandata geremus,                    [f. A5v°]

Mortes, exilia, atque fugas, et damna bonorum,

Quaeque solent alia adversis accedere rebus,

Haud magnifaciemus ; erunt neque tristia nobis

Aspera, nec vel amara nimis, vel dura ferendo.

Scilicet extinctos merces uberrima coelo

Et promissa manent aeternae praemia vitae.

 

 

IV, 2

 

De Caleti et Guinae, oppidorum proximo hoc bello captorum, expugnatione Carmen longe doctissimum

 

Sic mutat fortuna vices et ludit atrocem                                [f. A3r°]

More suo ludum, nunc his, nunc aequior illis.

Nos adeo fusi et magno certamine victi

Nuper ab Hispanis, fortes modo vicimus Anglos,

Ereptas patribus tandemque recepimus urbes,

Oceano in medio iussis regnare Britannis.

llli cum lachrymis terra cessere retenta

Possessaque suis atavis iam tempore longo.

Namque erat in fatis rediturum haud ante Caletum

Ad veteres dominos, quam se regina marito

Traderet externo, veterumque propagine Regum

Posthabita novus hic succederet advena regnis.

Ipse, Valesina venturum e stirpe nepotem,

Merlinus vates multo praedixerat ante,

Sanguinis ultorem nostri cladisque futurum

Cresciacae, cecidit qua Francica pene iuventus

Omnis et extinctae sunt longa in tempora vires.

Non magis ille suis (quanquam verissimus auctor)

Creditus est, Troiae Priami quam filia Regis.                        [f. A3v°]

Quinetiam tantum his animi victoria duplex

Addiderat, tantus nostri contemptus, ut arcis

In foribus summis legeretur marmore duro

Incisum carmen (valet id sermone Latino):

« Tum demum Francus premet obsidione Caletum,

Cum ferrum plumbumve natabit suberis instar »,

Barbara vox, supraque hominum fiducia morem.

Sed neque tot circumductae fusaeque paludes,

Totque obiecta vias passim castella per omneis

Praesidiis insessa virum, potuere morari

Nostrorum turmas equitum peditumque cohortes.

Ipse feros secum diversis partibus orbis

Adductos rapiens comites, sublimis in alto

Lotarenus equo, prius est conspectus ad urbem

Designare locum castris, et cingere vallo,

Quam miseri cives illum potuisse putarent

Angustos aditus, arctosque evadere calles.

Hic labor exoriturque novus maiorque priore.

Murus erat latere e cocto firmissimus, alta

Incinctus fossa, verum post aggere nullo

Subnixus, lapidis iactu vix aequore distans.

In medio littus, Nerei quod proluit unda,

Bisque die refluo terris illabitur aestu.

Tum me ludentem nemo conchasve legentem

Viderit ; at siccam postquam mare liquit arenam

Discedens, pedibus tamen hic consistitur aegre.

Nec patiens onerum locus est, et saepius alte                     [f. A4r°]

Subsidet, iniectoque fatiscit pondere tellus.

Hac regione, levi subiectis cratibus alno,

Exponenda fuit tamen omnis machina belli.

Ingens praeterea, suspectuque ardua turris

Missilibus portumque globis littusque premebat.

Omnia quae tam multa ferox incommoda noster

Miles, et unius vicit ducis inclyta virtus.

Expugnata prius turris ; mox regia muro

Iuncta domus, primos aditus patefecit in urbem.

Armatis data pax et inermibus ; urbe relicta

Illaesi cives alio concedere iussi.

At tu Guina ferox, domini clementis et aequi

Audires potius leges et mollia iussa,

Quam Rex experiare manu quid possit et armis.

Non tua nunc eversa, soloque aequata iacerent

Moenia ; non domibus lapsis inducat aratrum

Agricola, inque novo sementem praeparet arvo.

Quis furor, aut quaenam rabies haec, strage virorum

Non contenta, simul nisi totas hauriat urbes,

Integraque addictis cum civibus oppida sacret

Diis Herebi ? Nuper Tervenam vidimus urbem

In Morinis, Edinique superbam vidimus arcem ;

Vix in utrisque locis hodie vestigia parent

Tectorum quae sint fortassis in hoste ferenda.

Id vero, manibus propriis sua moenia cives

Deiicere incensasque faces supponere tectis ;

Parcere nec patriae, victor cui parceret hostis,

Quale fuisse putas ? Hominum magis, anne ferarum ?

Sed nostris ducibus praeclaro munere divum                       [f. A4v°]

Intentata prius coelo victoria venit.

Cum mare, cum glacialis hyems et cum vetus urbis

Gloria, cumque recens adversae infamia pugnae,

Et nimium fortuna diu contraria, possent

Talibus, audaces quamvis, abducere coeptis ;

Mens, Errice, tamen semper tibi constitit una ;

Te solum referunt animos firmasse tuorum ;

Scilicet ut regum coelesti numine mentes

Impellique trahique, deis quocunque videtur

Et quo mortales nequeunt pertingere sensus,

Addiscant homines ; mirari cur ita fiant

Plurima, factorumque absistant quaerere causas.

Ac deus is, quicunque tibi fuit istius auctor

Consilii, monstravit iter, ducibusque praeivit

Idem, Errice, tuis, donec res ordine gesta est.

Idem, multorum cum posceret aera dierum

Miles inops et signa sequi se posse negaret,

Exhausto penitus belli per tempora fisco,

Hunc animum in patriam dedit, hanc tibi Carole mentem,

Ut tu vas, sponsorque rei communis, in urbe

Parisia, biduo omne bonis a civibus aurum

Acciperes ; quae mox divisa pecunia fratri

Morigeros comites, et ad omnia iussa paratos

Reddidit. His opibus pulsi cessere Britanni

Littoribus nostris, maria ultra caerula ponti.

Quas ergo tot opumque, Deo, tantaeque datori

Laetitiae nobis fas est persolvere grates ?

An delecta boum, pecudum vel corpora centum

Illius ante pias grati mactabimus aras ?                                 [f. A5r°]

An laetum paeana canemus ioque triumphe,

Quodque solet dici victorum carmen honori ?

Usurpata malis cultoribus ista deorum,

Nos hanc gloriolam potius laudemque sinamus

Invicto fortique Deo, turgentia Regum

Colla superborum qui proterit, et pede calcat ;

Subiectos humilesque, ipsique accepta ferenteis

Omnia, tollit humo supera ad convexa polorum ;

Qui nos successu nimio rebusque secundis

Inflatos ideo castigat more paterno,

Casibus exercens variis, ne nostra putemus

Quae nos ille frui secura mente sinebat,

Ut rerum et columen nostrarum, spemque salutis,

Privati, Regesque, Deo ponamus in uno,

Nec fracti nimium, dura cum sorte gravamur,

Nec rursum elati, veniunt cum prospera nobis.

 

 

IV, 3

 

De Theavilla capta, Mich. Hospit. carmen

 

Ut gravis et senio confectus miles ad arma,                         [f. A2r°]

Cum patriae res poscet, inutilis ipse, vocabit

Florenteis alios, quantum contendere nixu

Et laterum et vocis poterit, seseque paratum

Ostendet ferro patriam defendere et armis,

Amissae quondam superent in corpore vires ;

Sic ego, cui tenuis puero vel nulla facultas

Ante fuit, nullus scribendi carminis usus,

Et siquid fuerat, veniens tamen abstulit aetas,

Hortari assidue nostros haud desino vates

Argumenta sibi praeclaris sumere digna

Quamlibet ingeniis, patriamque ornare virosque,

Sive pares illis seu non virtute minores,

Quos aut Virgilius, quos aut cantavit Homerus

– Ni Danaos ea maior erit laus, mille profectos

Navibus a patria, decimo vix segniter anno

Unam Asiae cepisse dolis et fraudibus urbem,

Aut magnum Aeneam Rutulos superasse colonos

Fretum opibusque suis, socialique agmine fretum

Arcadis Evandri, tria quam fortissima bello

Oppida ter denis (summum) expugnasse diebus –.

Nec vero Phrygio conflatum milite molli

Praesidium intus erat ; sed defensore Britanno                   [f. A2v°]

Guina tenebatur, celsique arx alta Caleti.

Hic quoque plus operis, Theavillam nanque paludes

Undique cingebant, gelidique profunda Mosellae

Flumina, delectumque ex omni milite robur

Praestanteisque viros incluserat urbe Philippus ;

Quum Metis fabricas, et ahenea multa parari

Audisset tormenta pilasque ex aere, simulque

Ingentem valde numerum mixti sale nitro

Sulphuris ; haec secum haud frustra provisa putabat,

Hisque velut claustris sperabat et obice tali

Nostra moraturum se iam gradientia campo

Agmina, dum vocat ipse suos male parcus eunteis

Tardius, et segnes cogit sub signa maniplos.

Obsessi interea media plus parte suorum

Amissa, cum murum hostis turremque teneret,

Nostrorum (superest via quando haec una salutis)

Permisere ducum fidei res, arma, virosque,

Omnia, quae illorum precibus concessa benigne,

Et medici morbos curareque vulnera iussi,

Pertulerant toto cives quae plurima bello ;

Adiutique inopes et equis et navibus, utrum

Carpere iter mallent ; tum siquis in urbe manere

Vellet et in patria, non aegre facta potestas.

Haec demum insignis pietas, ea regia virtus,

Ut bello premere armatos, sic parcere victis.

Nec tam se fortes animi generosaque monstrant

Pectora, dum vertunt imis a sedibus urbes,

Complent caede vias : nec tantum laudis ab illa                  [f. A3r°]

Strage domum referent,quam cum miserabile vulgus

Illaesum servant illibatumque pudorem

Virginibus. Trahit haec quamvis aliena stupentum

Corda virum, et saevos clementia mitigat hostes.

Ipsis saepe suum facinus victoribus, ipsis

Displicet. Hoc iterum quam nolint vincere pacto !

Aut quis Marcelli, quis non audivit inanes

Corneli gemitus admistaque gaudia luctu,

Dum duo diversis regionibus oppida vertunt

Maxima, nec cohibere valent iam militis iras

Quin ruat et rapidis permisceat omnia flammis ?

Ipse ferus quamvis caedique assuetus Achilles

Vix, puto, vix teneat lacrymas, si versa videret

Pergama, si pulchris subiecta incendia tectis,

Ante virum matres, et matrum ante ora puellas

Prostitui, capita illidi puerilia muris,

Si nullo aetatis, nullo discrimine sexus

Per vicos passim proiecta cadavera cernat,

Et captae si quid gravius tum contigit urbi.

Nos unum et commune quibus nomen dedit una

Relligio, ritusque pares moremque sacrorum,

Quanquam divisis coelo terraque marique,

Quanquam sub regum positis ditione duorum,

Nos tanquam fratres uno genitore creati

Complures, nos unius quasi corporis artus,

Indorum vel more Scytharum bella geramus,

Qui neque dicuntur pueris senibusve caducis

Parcere, nec tenera quamvis ætate puellis ?                        [f. A3v°]

Ipsa (nefas dictu) captorum viscera torrent

Ignibus, et diris epulanda apponere mensis

Haud dubitant. Quin haec potius crudelia, fratres,

Bella relinquamus, nostris contraria votis,

Bella adversa Deo. Quae si quandoque coacti

Suscipimus, bellum nobis cum fratribus esse

In mentem veniat, quibus aequum lege paremque

Ac nobis, ipsi praestare iubemur amorem.

Haec animo reputans, nec pacem poscere duces

Turpe, nec oranti pacem concedere turpe.

Ergo nec patria, nec Regis nomine quicquam

Indignum fecit, puero qui nuper eunti

Traditus ad matrem ductor custosque fidelis,

Conventu in medio sermonem iniecit honestum

Aeterna de pace prior ; nec protinus hosti

Plus aliquid iusto tribuit, fassusve timorem est.

Nempe aliud potius quid poscat et optet, ab illo

Rege suo veniens, aliis qui regibus anteit

Omnibus, et pietatis habet cognomen in illis

Praecipuae, quae vox potuit magis ulla decere

Pontificem ? Nimis ille ferox avidusque fuisse

Sanguinis humani legatus ab urbe videtur

Ad Poenos Fabius, qui cum mandata Senatus

Effari iussus Tyriis praesentibus esset,

Facto e veste sinu : « Bellum hic pacemque tenemus ;

Sumite de medio vobis utrumlibet », inquit :

« Tu vero », acclamant, « utrum placet elige ». Bellum,

Effuso simul ille sinu, se tradere dixit.                                    [f. A4r°]

Mallem equidem pacem. Non tot post nominis Afri

Italicique malo periissent millia letho.

Attamen est nostri sermo rejectus ab hoste

Pacificatoris. Quid, nos ignavius arma

Cepimus, ejecti spe pacis, an acrius, ipsos

Auxilio nobis sperantes affore Divos ?

“ Semper enim superi reges odere superbos,

“ Supplicibus parcunt pacemque petentibus ultro.

Quid, qui praesidium capta dimisit ab urbe,

Emisit cives cum matribus atque puellis

Salvos incolumesque, fidem servavit, et omne

Praestitit officium charis quod suevit amicis,

Non tibi major erit, quam si iugulasset inermes

Armatosque simul, venum aut captiva dedisset

Corpora, et in cinerem vertisset tecta domosque ?

Quare magnificis fratrum celebrandus uterque,

Laudibus ; ille quidem mihi semper et omnibus horis ;

Huic servatori patriae finesque regenti

Francorum veteres, vos o quibus aurea pleno

Egregii vates fundit se copia cornu,

Concinite aeternos meritis pro talibus hymnos.

Nec tu, Rex Henrice, tenax et parcus honorum

Erga illum fueris, tibi qui diversa trophaea

Hostibus a victis statuit duo maxima paucis

Mensibus. Hic te Rege fuit dignissimus uno.

Hunc fortuna ducem meruit tua. Respice quantum

Terrarum ditione tenes, quas finibus urbes

Ille tuis, quae rura vel agros addidit ; omnis                         [f. A4v°]

Oceanus tibi servit et omnis ripa Mosellae

Proxima Treveris Germanique hospita Rheni.

Hoc duce, praeterito recreati corda timore

Incipimus sperare etiam nos posse recentem

Aspersam maculam Quintino abstergere bello.

Dii te longaevum nobis, Henrice, ducemque

Hunc tibi longaevum servent, ut et ipse requiras

Extinctum nunquam, te nec desideret ille.

 

 

IV, 4

 

Ad Margaretam regiam virginem

 

En, virgo, tibi nobilium pulcherrima vatum                           [f. 55r°]

Carmina, nondum lecta mihi, quem muneris huius

Assidui, ingrati, rixarum et litis alumni

Pertesum bis quinque dies procul urbe foroque

Ruris amor tenuit, modo sunt oblata reverso.

Ne tu, ne facias ideo tamen illa minoris,

Neve puta precibus studioque urgentis amici

Victum (quod multis venit usu) haec mittere nostra

Scripta manu, quo sis melioribus aequior illis.

At facile amplector, quamvis incognita, clari

Artificis quaecunque manu caelata feruntur,

Scilicet indulgens alienis, et magis aequus

Quam fortasse meis. Sed non obscura videbis

Nomina tu, neque primum hodie hoc exercita ludo ;

Et tibi iudicium, tibi doctas Delius aures

Praebuit, ac regale refersit pectus honestis

Artibus : eximiam raramque in principe laudem.

Tantum nulla decus tulit unquam regia virgo.

Innumeros haec causa viros, ut condere carmen,

Utque suos vellent tibi consecrare labores

Impulit : haec fuit iis scribendi causa poetis,

Virginibusque tribus vestigia pressa terendi.

Atque hic longinquis sua coepit prima Britannis

Aureus incrementa liber sermone latino ;

Inde per euripos et formidabile nautis

Invadens spatium, Belgas devenit et urbem

Parisiam, novus hospes iit perque ora manusque.

Res placuit nostris argumentumque poetis.

Continuoque alii materna vertere lingua,

Greca alii, atque Itala. Mox et nova iungere versis

Collibuit, iustique voluminis addere formam.

Haec ego qui titulos inscriptaque nomina tantum

Carpsi. Tu penitus relegendo caetera nosces.                                     [f. 55v°]

Verum hic qui manibus tibi librum strenuus offert,

Alcinous comes est mutato nomine dictus ;

Cuius fama volat totum dispersa per orbem,

Libertatis amans, numerandus et ipse poetis,

Quamvis potor aquae, quamvis et vitea lymphis

Pocula posthabeat dulces et fontibus uvas.

Egregius scriptor librorum, nobilis idem

Pictor. Quis bona tot, quis maxima speret ab uno ?

Huius cura fuit, diversis haec quasi membra

Sparsa locis aptare, et cogere corpus in unum,

Quantum et quale vides, nec parcere sumptibus ullis,

Et tibi diva, tuoque offerre dicata pudori.

 

 

IV, 5

 

Ad Carolum Lotharingum cardinalem.

 

Usque adeo magnum est componere iurgia, tanti                             [p. 205]

Commissi tibi cura gregis fuit, ut mala cursum

Tempestas, nec posset hiems te saeva morari ?

Nec dulcis regum convictus et Aula suorum

Quos semel est amplexa, tenax magis unguine pingui ?

Scilicet interdum plenae fastidia mensae

Ferre solent, satiasque bonarum languida rerum est.

An vero postquam curasti publica recte,

Vis privata etiam, neutrique deesse labori ?

Quanquam nec Rhodani tibi visitur insula frustra.

Sed cur ista sequor, mihi vel quae scire negatum,

Scrutarive nefas ? Tantum precor omne recurras

Hoc festinus iter, salvum recteque valentem

Aspicere ut possim, gelidae sub tempore brumae,

Et manibus dare mille tuis, dare et altera mille

Oscula, quot dulci nutricula praebet alumno.

Est tibi lecta cohors, docto solabere cuius

Et lepido sermone, viae cursusque laborem,

Sive placent nugae, positis seu seria nugis.

Nil impono tibi : nolo esse molestus eunti,

Sed tamen in reditu (si flumine forte secundo

Navibus et tectis ad nos revehere) memento,

Quod mihi pollicitus discedens aurea Catti

Scripta manu versare simulque intendere mentem.

Labitur ille fuga celeri, torrentis et instar

Fluminis, eluditque moras somnumque legentis,

Ni praesens animo es, nisi sedulus hoc agis unum.

At tibi sordebit Cattus fortasse recenti                                  [p. 206]

E veterum libris ; sed enim nec spernere Fabrum

Te nuper memini, nec visus inutilis auctor

Nescio quis genitus trans Rhenum, aliique minores.

“ Omnibus est aliquid fructus excerpere libris.

Nec Deus indoctis sua non communicat olim

Consilia et rudibus, timida modo mente capessant

“ Sacrorum studium. Nec enim divina superbis

“ Deligit ipsa sibi pietas in mentibus aedem.

Nec quisquam haec tumidis transmiserit aequora velis

Increpitans Eurum, et motas Aquilone procellas.

Conandum potius dextris et remige multo,

Orandumque etiam tensis ad sidera palmis,

Ut Deus errores hominum miseratus ab alto,

Signet iter rectum, surdis expurget ut aurem,

Ut caecis oculos, positam quo cernere metam

Possint et Domini vocem exaudire loquentis,

Promissa tandemque potiri sede beatis.

Quae si pressa teres hominum vestigia paucis,

Ne dubita : maior veniet tibi gloria Cattis,

Maior et Ambrosiis, maior scriptoribus Afris,

Et clarum feries sublimi vertice caelum.

Non exhausta Dei manus est, et qui dedit istis,

Vel tibi, vel maiora potest dare, cum volet, illi.

 

 

IV, 6

 

Ad Cardinalem Lotharingum.

 

Hos ego versiculos tibi iussi occurrere ad Alpes,                  [p. 206]

Usque vel Italiam, si tardius urbe profectum

Insula te nondum Rhodani velocis habebit.

Mandavique meis coram tibi dicere verbis

Nil reditu nunc posse tuo contingere nobis

Gratius, et multam simul impertire salutem

Omnibus iis, qui se comites sociosque dedere                     [p. 207]

Pergenti Romam, primis quos opto Calendis

Incolumes tecum in patriam salvosque reverti.

Non si dura gelu contractaque frigore membra

Alpino referes, nostris venientibus ad te

Continuo rigidas obtura versibus aures.

Quorum, si liceat, vice fungar laetus, et usque

Procedam Helvetios Rhaetorumque obvius urbes,

Oscula quo manuum delibem prima tuarum.

Nam Ligerim Blesasque citato tendere cursu

Regis ad amplexus, longeque recedere nobis

Te video, semperque novas mihi temporis addi

Cerno moras, possim tua quo minus ora tueri.

Quam metuam fidi ac veteris tibi nomen amici

Excidat, oblitusque tuo ne delear albo,

Ni repetam, absentes curae tibi semper amicos

Esse, nec alterius valde monitoris egere.

Unum ut commemorem locus admonet. Annua nobis,

Tu meminisse potes, Longoli praebita morte,

Ius quoque supplicibus referendi scripta libellis.

Tum Blesis Erricus erat ; quem scilicet ultro

Laetus adis, facilemque rogas non ante rogatus.

Rescivi factum ex aliis, ignarus et absens.

Sic operam et studium, sic et tua vendis amicis

Officia, ut nobis etiam fecisse videris.

Scis alios simulare operas et vendere fumos,

Saepe etiam laudes alieni quaerere facti :

Quae res servilis tota est animique pusilli.

“ Verum hodie laus est non ultima fingere vultum,

“ Et simulare probe ; nec, qui vel fallere nescit

“ Mentirive, feret sapientis nomen in aula.

Haec quia divitias prudentia cogit et aurum,

Quaeritur a multis ; sed enim detecta malis se

Implicat innumeris, et poenas denique solvit.

Quam vellent vixisse domi sub paupere tecto,                     [p. 208]

Contenti modicis opibus mensaque paterna.

Quae si vita minus splendet, si rem minus auget,

Expers invidiae tamen est, exorsque pericli

Securo fruitur rerum quas possidet usu.

 

 

IV, 7

 

Ad Vidum Fabrum. De amore et ignoratione sui

 

Mortales animos agit ignorantia rerum                  [p. 208]

Turpis, et infantem iam sera aetate reliquit

lnfelicem hominem, ut se profecisse parum, vel

Nil potius, multos adeo cum vixerit annos

Sentiat. Id vero est quod vulgo dicitur esse

Humanum peccare, velut nascentibus olim

Perpetuum nobis comitem natura dedisset

Stultitiam erroremque animi sine fine vagantis.

Qui mala quod nobis adportat plurima secum,

Propterea illum omnes a se depellere tentant,

Propterea vulgo varias addiscimus artes,

Imberbes pueros iccirco trans mare nostros

Mittimus, iccirco mercatus et fora circum,

Frigoribus, magnoque suae discrimine vitae,

Ut discant vitare dolos simulataque verba

Alterius, discant temere non credere cuiquam,

Saepius insidiis aliorum et fraude petiti.

Haec est quam vulgo facimus, prudentia, tanti,

Adquirendarum praeclara scientia rerum,

Utilis augendis, servandis commoda rebus,

Fraus et calliditas, potiusque astutia quaedam.

Quid vero prodest multorum noscere mores,

Praesentire dolos, hominumque resistere posse

Fraudibus, externoque tueri corpus ab hoste,                      [p. 209]

Si tu te ignoras, si tecum vivis, ut hospes

Gadibus extremis nuper qui venit in urbem,

Si tu sponte tua manicas et vincula nectis

Ipse tibi demens, si tu te decipis ipse ?

At non ille quidem sapiens, qui natus Athenis,

Quem deus in multis sapientem millibus unum

Dixit, laudem alio tantam quaesivit in orbe,

Non procul in Bactris et claros solis ad ortus,

Nuda sua exercent ubi corpora Gymnosophistae,

Sed qua natus erat, qua porro eductus in urbe,

Aedibus inque suis, immo magis intus apud se

Quaesiit invenitque viam virtutis, et illud

Egregium merito est sapientis nomen adeptus.

Nec vero est alio rectore ususve magistro

Quam sese genioque suo, quem daemona dixit.

Sic regem fecisse Numam, sic ante Lycurgum,

Sic alios memorant heroas, qui sua semper

Consilia ad maius referebant numen, ut esset

Maior honos, maiorque suis reverentia dictis.

At nos stultus amor turpisque inscitia nostri

Mille malis caecos involvit et implicat ultro,

Ut nec vera sequi liceat, nec vera tueri,

Nec facile invenias qui se peccasse fatetur,

Ut si quis magno iubeat quandoque theatro

Fabros artificesve alios consurgere, summum

Tollere vel digitum, nemo consurgat opinor

Praeter eos tantum quos praeco surgere iussit.

Iusserit idem omneis sapientes surgere, nemo

Sede sua maneat, nemo non erigat alte

In caelum caput et numerari nolit in illis ;

Atque adeo vitio hoc hominum pars magna laborat.

Nulla quidem Scythicis tam barbara natio terris,

Quae se non meliora sequi, non optima credat,

Cui sua non summe placeant, quae denique leges              [p. 210]

Permutare suas alienis legibus optet.

Nec res usurpata hominum minus ulla querelis

Ad superos, precibusve minus votisque petita,

Quam dono concessa deum sapientia : tantam

Unusquisque sibi divino e munere partem

Adrogat et tanto sese dignatur honore.

Qui modo ludus erat pueris, et nota per urbem

Fabula, quem risit coniunx, risere ministri,

Ipse domi plaudit sibi solus, seque tuetur,

Ac si praecipiti vicisset Olympia cursu ;

Contentusque suo tanquam meliore videtur

Iudicio linguam atque alienas spernere voces ;

Interea nullus toto est in corpore sensus,

Nulla mali vel suspicio vel cura latentis.

Tantus amor, tanta est animis fiducia nostri.

Miretur reges nemo peccare, quibus tot

Peccandi authores, tot causas esse videmus.

Natus Pannonia Caesar dictare solebat.

Conveniunt multi nebulones et parasiti,

Unum ut decipiant nil prorsus tale verentem,

Securum, incautum ; non restitit ipse duobus

Alcides ; qui si tulerint quandoque repulsam,

Non ideo repetunt minus acres praelia, donec

Victus ad extremum dare tandem cogitur arma.

Tantum continuaeque preces repetitaque verba

Saepius, inculcata diu, variasque per artes

Argumenta valent. Quanto magis esse cavendum

Nobis, quorum obsessa tenet praecordia fallax

Et blandus monitor, qui tot se vertit in ora,

Protea quod perhibent varias mutasse figuras.

Praesto semper adest, et vellicat improbus aurem

Assidue, nec finem ullum facit ante monendi,

Quam specie utilium persuasit turpia nobis.

Hic Laertiadae quondam persuasit Ulyssi,                             [p. 211]

Suspensam sterilis patriam de vertice saxi

Innumeris praeferre bonis, vitaeque deorum.

Hic Paridem Phrygium Veneris postponere formae

Virginis intactae caelestia dona subegit,

Dedecus et probrum patriae praeferre saluti.

Hic tentare Iovis thalamos, ausumque pudicam

Attrectare deam, stuprumque offerre maritae

(Fecissetque etiam, nisi nubis falleret error)

Perdidit, et claros imitantem fulguris ignes

Nimborumque sonos vero Salmonea telo

Perculit, ac iustas exegit in Elide poenas.

Hic Crassum iam grandem in Parthos ire coegit,

Castra sequi Niciam, et sonitus audire tubarum,

Annibalem castrensi urbana negotia more

Et forti regere imperio, vimque addere iussis,

Et iuvenem Phaethonta deorum invisere sedes

Aethereas, patremque regendos poscere currus,

Teque malos Maevi, te duros Cherile versus

Condere, et invitis modulari carmina Musis.

Longum sit memorare quot et quibus obfuit olim

Falsis dissimulata modis inscitia rerum,

Usurpata etiam non verae gloria laudis.

Nec vitium in terris proserpere latius ullum

Cernitur : imbuti falsis erroribus omnes

Et tumidi bufone magis ranaque palustri,

Audemus naturae ipsi condicere bella,

Qualia terrigenas movisse est fama Gigantes.

Haud procul at Nemesis sedet ultrix dira malorum.

Continuo subiti casus, variique sequuntur

Et rerum et vitae discrimina mille : nec ipsos

Authores modo, verum alios quoscunque voluntas

Adiunxit comitesve dedit fortuna, videmus

Una omnes cadere atque involvi saepe ruina ;

Multas et lugere suis cum civibus urbes :                [p. 212]

Multa queri male se furioso credita regna.

Quod si tum non ille sui deceptus amore

Ausus plus aliquid de se sperare fuisset,

Cum caris hodie florens et laetus amicis,

Integris opibus securum transigat aevum,

Omnes et pariter quos secum traxerat idem

Casus et accepto careat respublica damno.

Quid doctos aliud credis voluisse poetas ?

Quid narrata vel haec, vel fabula denotat illa,

Dum vitreo se fonte videt Narcissus, et ardet

Protinus aspecta florentis imagine formae ?

Quae res exitio fuit illi, atque omnibus olim

Semper erit, similis quoscunque agitaverit error.

Fac, nihil huius stultitiam vel publica contra

Commoda vel privata nihil peccasse, quod ipsi

Nemo dedit patriae tutelam, nemo salutem

Credidit. At quantos dabit omni tempore risus

Cum se virtutesque suas ad sidera tollet ?

Pone tibi ante oculos vultum faciemque Thrasonis

Ventosi, et partes sese iactantis in omnes :

Tum risum si forte potes compesce labello.

Quid si illum audires fidibusque et voce canentem

Cornicis vetulae instar vel rudentis aselli,

Aut quanvis aliam cum tractat nescius artem ?

Quid ficti si vox malefida accessit amici

Quae foveat vitium, iuvet impellatque ruentem ?

Id vero perridiculum de rebus agentem

Ignotis, tanquam praestantem audire magistrum

Unum aliquem de porticibusve scholave Platonis.

Sed cum aliis odiosa sui laus atque molesta

Omnibus esse solet, tum nulla molestior illa est,

Quam si forte omnis sensus rationis et expers

Mens fuit, et vitium nulla virtute levatur.

Atque hunc ut ratione queas depellere morbum,  [p. 213]

Causa prius tollenda mali, tum caetera prona

Experiere, modo studium si intenderis omne.

Imprimis curare tuam rem, teque memento,

Expurga vitiis omnique libidine mentem ;

Omnis in hoc tua cura, labor quoque sit tuus omnis ;

Dum spectans aliena sedes, tua negligis intus,

Subruit interea murum portasque refringit

Praedo, et divitias abiens asportat avitas,

Incustoditumve lupus praedatur ovile,

Aut thalamo securum accepit adultera moechum.

Scilicet Aesopi docet id nos fabula, peras

Quae gestare duas hominem confingit, et unam

Ante oculos pectusque, aliam propendere tergo

Posteriore. Dolos peccataque nostra remotis

Condimus in loculis, nec condita visimus unquam ;

Anterior plena est alieni criminis intus,

Et semper nobis laetabilis obvia semper.

Quod si retro oculos et retro flectimus ora,

Ingentes scelerum nobis ostendet acervos

Mantica posterior, pro centum millia centum,

Pro naevis lepramque dabit turpesque lichenas.

Ne posthac faciles simus reprehendere quenquam,

Et ne parva ipsi faciamus nostra tegendo.

Consule deterior meliorem consule amicum,

Tantum absit pudor ille malus, commissa fateri

Qui vetat et fido praesens exposcere amico

Consilium, mandare alii non cognita nobis.

Ipse tibi satis unus eris quoque, purius illud

Ingenii lumen rebus praeferre gerendis

Si statues, ne corporea quae nubila mole

Existunt, diae corrumpant lucis honorem.

Si tibi divina fuerit virtute voluptas

Posterior, solidis si fluxa pecunia rebus,

Sic introspiciens turpi secernere honestum                           [p. 214]

Disces, et quae sunt vere bona, quaeque videntur,

Nec sunt, iudicio atque notis distinguere certis,

Quid possis aut non possis, cui fecerit aptum

Te natura minusve rei, cui longior usus.

Sic pelles externa regesque domestica victor,

Nec fallent alii, nec tu te denique falles.

 

 

IV, 8

 

Sermo in luxum ad Chr. Thuanum P. Par.

 

Aequius ad postem clavis figantur acutis                [p. 214]

Corrupti mores et turpis vita nocentum,

Quam sanctae leges, inventaque iura saluti ;

Quae tamen ipsa palam in triviis, ut noxia, figunt,

Cum potius mores et prave facta deceret.

Sic etenim Stasimum de moribus illius aevi

Inducit longo Plautus sermone querentem :

O, mores ; alius, mores, exclamat ad usque

Sidera et ardentis convexa palatia caeli.

Quod si temporibus illis quicunque fuere,

Quique alii deinceps vixere sequentibus annis,

Existant hodie, videantque haec tempora miris

Depravata modis et plane perdita, quid sint

Dicturi, quibus usque adeo sua displicet aetas ?

Partibus innumeris nam cum respublica constet,

Quo tu cunque feras oculos et lumina mentis,

Sincerum nihil invenias in corpore tanto,

Nullum peste vacans, nullum sine vulnere membrum ;

Contra, sed fragiles nervos, vacua ossa medullis,

Infirmos artus, et membra fluentia luxu.

Haud alio quoquam, tam parvo in tempore, morbo

Certior interitus populis venit, aut sine sensu,                      [p. 215]

Qui magis adceleret mortem ridentibus illis,

Tanquam Sardoae mansis radicibus herbae.

Sic adeo regum et populorum maxima quondam

Imperia ingenti cecidere eversa ruina.

Sic ille invictus Poenorum exercitus armis

Deliciis Capuae fractus ; sic denique Roma,

Postquam Asia venit superata luxus in urbem,

Imperium amisit propriis confossa lacertis.

Atque ea principio, quia tum non magna videntur,

Spernimus a parvis tanquam nascentia causis ;

Nec longum tempus, paulatim atque aucta latenter

Accipiunt vires et inexuperabile robur,

Prima nisi tuleris nascentis semina morbi.

Nonne vides ut mulctatus Lacedaemone quondam est,

Qui plures citharae chordas quam lege liceret

Aptarat fidibusque novis corruperat artem?         

Publica res sensim privataque labitur omnis,

Dum canimus, bibimus, dum membra pedesque movemus

Mollius et nigris agitamus brachia Mauris :

Dum supra censum se foemina vestit, alitque

Servarumque greges, et currus iungit equorum,

Tanquam de victo pompam ductura marito.

Hic ne deterior videatur coniuge pulchra

Aut Venere, aut epulis, aut turpi denique ludo

Effundit magno quaesita labore parentum ;

Postquam exhausta domi pravo patrimonia more,

Audent inde manus communibus addere nummis.

Sic avidum res nulla potest explere barathrum.

Iam foeda ad reliquos manant contagia cives,

Iamque pari morbo respublica tota laborat ;

Ipsa sibi atque suis non est satis una ministris.

Non manus artificum, miseraeque industria plebis,

Non suus urbis ager avidae iam sufficit urbi,

Quanvis ante suis victum praeberet abunde                         [p. 216]

Civibus, externis adeo nec rebus egeret.

Cogit luxus agros vicinae invadere gentis,

Armorum atque equitum vis undique magna paratur ;

Instruitur classis permagno publica sumptu.

His iniusta malis oriuntur denique bella

Principiis, quae sunt maiorum causa malorum.

Hinc hominum caedes, incendia lata per agros,

Corruptae matres, constuprataeque puellae,

Servitium aeternum miseris, qui e caede supersunt,

(Ut minimum) maior paupertas quam fuit ante.

Quod si contenti modico vivamus, ut illi

Aurea Saturni tulerant quos secula, nobis

Nostra satis fuerint, et non aliena petamus.

Continuo haec similem faciat te vita deorum,

Instructum propriis opibus, nullius egentem

Auxilii, nullius opes aurumque tuentem

Divitis, ac proprio versantem semper in aere.

Tum siqua aeriis tempestas nubibus acta

Incumbat segeti et teneras infringat aristas,

Aut quondam nimio torpescant frigore culta,

Non tu vicino multa gemere horrea messe

lnvideas ; non ille exspectet, ut ante rogetur

Suppetias et opem, verum tibi deferat ultro

Omnia, proque tuis alienis frugibus uti

Possis, et tanquam communi sumere acervo ;

Sponte suaque homines nullo terrore coacti,

Officia inter se praestent et mutua reddant.

Tutus quisque domi sedeat, vulgoque per urbes

Securam capiant nullo custode quietem :

Oppida nec muro sit opus, nec cingere fossa :

Sublata ex animis et causa et fomite belli.

Luxuries ut enim generavit tristia bella,

Sic tenui e victu iucundam existere pacem,

Graeci hominis tibi sit documento nobile factum.                              [p. 217]

Nam mala cum stultos ageret discordia cives,

Heraclitum adeunt, vulgo sapientia nota

Cuius erat ; praesens urbis patriaeque periclum

Monstrant, atque rogant aliquid se promere dignum,

Quo tandem incipiant hominum mitescere corda.

Ille nihil ; tantum media spectante corona

Hausit aquae calicem conspersum flore farinae.

Quo satis ostendit sedari posse tumultum

Non aliter, quam si persuasum civibus esset,

Delicias mensis edicto arcere salubri,

Lactucis olerique antiquum reddere honorem,

Oblatisque cibis sine magno vivere sumptu.

Nunc age, dicamus cur sint tam mollia bello

Corpora, et infractae primo certamine mentes,

Cur malint turpes multi praetoria castra

Deserere, et patriam saevo crudeliter hosti

Prodere, quam pulchris decus immortale mereri

Actibus, egregiaque domum cum laude reverti.

Non aliam potius credendum hoc tempore causam,

Quam fuit exitio quae magnis urbibus olim

Et populis, luxus nempe, immoderataque rerum

Copia, consiliisque bonis inimica voluptas.

Nam durata quibus sunt corpora frigore et aestu,

Aut quibus aegra fames bilem concivit amaram,

Et sitis angustas exercuit arida fauces,

Adsuetique malis et vitae semper agresti,

Hi facile et quenvis poterunt perferre laborem,

Et longas intra tentoria ducere noctes,

Et saltu vallum superare, et scandere muros ;

Non unquam arma suis humeris graviora putabunt,

Quam vestem, aut tunicam, vel partes corporis ipsas.

At quem longa quies operum iam fecit inertem,

Coenaque longa iuvat, et sextam somnus in horam,

Ille tibi raras referet certamine palmas,                                [p. 218]

Ille decem totis non mensibus ante sedebit

Moenia, sed fugiet non viso saepius hoste.

Quam se Roma diu nutrivit pulte fabisque,

Nil vel consiliis eius, vel restitit armis ;

Gliribus at postquam, coepitque abdomine pasci,

Magnaque quadrato vivaria claudere saxo,

Et maria effossis immittere montibus intra

Piscinas, mollesque rosis insternere lectos,

Perdidit ingenium, vires et corporis una.

Fortunata mihi multo magis illa videntur

Imperia, angustis quae se tenuere locorum

Finibus, et laudem moderatae quaerere vitae

Maluerint solaque adeo innotescere fama,

Quam quae finitimis victricia gentibus arma

Ostentant, alia ex aliis nova bella serendo

Quotidie, multaque hominum sibi caede triumphos

Conficiunt, vano non verae laudis amore.

Scilicet Eurotae vetuit transcendere ripas

Cives ille suos sapienter, nanque videbat

Qui semel excussis metam superasset habenis,

Non facile in gyrum rationis posse reduci.

Quod neque tam docili potuisset in urbe Lycurgus,

Nec poterunt aliis alii regionibus unquam,

Ante nisi luxum tulerint, et turpia luxus

Instrumenta, coquos, gemmas, unguenta, choreas,

Caeteraque istius generis, deliria mentis.

Non alte repetam : nostrorum aetate parentum

Aut nulli fuit, aut paucis holoserica vestis ;

Lanea vestis erat scutatis empta duobus,

Nunc fundi reditus vesti non sufficit uni ;

Sed neque regifico constructa palatia luxu,

Nec molli caera fuit illis tersa supellex,

Attritos ungues ancilla saepe querente.

Carpebant modicam sub tecto paupere coenam ;                             [p. 219]

Lectus, mensa, domus, munda hactenus, ut sine sorde ;

Tantum tergus equi pugnacis, et arma nitebant.

Hi tamen Insubres Gallos, Genuamque superbam,

Fidentemque mari Venetum, fudere cruenta

Bis acie, tota iussumque absistere terra,

Aequoreas intra pavidum clausere paludes.

Nil erat, ad bellum quod eos tardaret eunteis ;

Nil erat, a castris quod mox revocaret in urbem.

Victus utrobique et vestitus corporis idem.

Verum de medio paulatim haec vita recessit,

Vix ulla ut veterum maneant vestigia morum.

Olim prima fuit virtus cohibere solutos

Corporis atque animi motus, mediamque tenere

Inter utrunque viam, parcum nimiumque datorem.

Nunc est in pretio rerum malefida suarum

Custos nequitia, et laxis effusus habenis

Prodigus. Hunc comites circunstant undique multi,

Quos glomeravit edax, et ventris amica voluptas,

Mox alio quovis accisis rebus ituros.

Atqui vivendi caste parceque magistram

Virtutem fugimus, vulgoque horrescimus omnes,

Importunum aliquem veluti saevumque tyrannum.

Quinetiam nobis studio blandimur aperto

Praeclari artifices sceleris culpaeque tegendae,

Nomina ponentes vitiorum rebus honestis,

Virtutum vitiis, abiecto fronte pudore.

Sic homines hodie frugi appellamus avaros ;

Contra, miramur quibus arca est semper aperta

Omnem ad nequitiam, foedaeque libidinis usum,

Quorum perpetuo redolet nidore culina,

Quorum clausa domus est ianua tempore nullo

Scortis ac scurris, balatronibus et parasitis.

Laudibus effusi tolluntur ad astra nepotes.

Hinc adeo fieri nulla ratione modoque                                  [p. 220]

Ut sua dispensent, paucisque integra diebus

Effundant uno veluti patrimonia iactu.

Venimus ad summum : vitiorum prendimus arcem,

Publica privatis opibus fortuna, bonisque

Vincitur ; et seu sunt epulae, ludique parandi,

Seu quidvis aliud sumptu maiore gerendum,

Aequamus reges, et tollimus ardua coelo

Cornua, non memores qui simus et unde profecti,

Et qui nos casus expectent fine supremo.

Non aurum a nobis, non gemmae, et serica, reges,

Vellera distinguunt : epulamur lautius ipsis

Regibus, et Medos iam vincimus Arsacidasque.

Non est privatos quicquam discriminis inter

Et reges, nisi quod multi latera undique cingunt

Custodes, densaeque apparent regibus hastae.

Quis furor hic, quae tanta animis dementia crevit,

Nemo suam ut sortem, nemo genus aestimet unde

Traxerit, et quibus est quondam maioribus ortus,

Quam se suscipiat digna atque indigna, velut qui

Ingreditur caecas hiberna nocte per umbras ?

Nemo diu secum deliberet ante, paresne

Fortunas animis ingentibus, atque labori

Adferat, an se amens oneri summittat iniquo ?

Nescis, Iapeti genus audax atque superbum,

Nescis diis genitos reges permulta decere,

Quae non conveniant aliis : diadema, coronas,

Sceptra, et praeferri solitum ingredientibus ignem

Caesaribus, quae ne privatus transferat ad se

Supplicio capitis leges sanxere severae ?

Munere pro magno, rex Antoninus amicis

Regali privata dedit convivia cultu

Instruere, et totidem mensis adhibere ministros,

Ipsi quot numero coenanti adstare solebant.

Quod nihil attinuit sponte alteriusve rogatu                         [p. 221]

Concedi, vetitum nisi lege aut more fuisset.                        

Rana bovem dum vult imitari parvula magnum,

Turgentes venas inflavit, et ora, quousque

Abrupit sese mediam, ventrisque tumorem.

Tu ne quid supra vires conere memento,

Sed pro fortuna vestitu atque utere cultu.

Et si peccandum est, quod erit minus elige semper.

Omnis enim secum trahit exuperantia damnum

Immodicum : sequitur fraus atque iniuria, rupta

Calcataque fide. Quod si huc accessit egestas,

Quae solet hunc nimium splendorem claudere vitae,

Despicient omnes, qui te coluere beatum,

Et tandem infidos frustra implorabis amicos,

Turpis, et invisus pariter nigrisque bonisque.

Haec sunt a nimio prognata incommoda luxu ;

Verum peccatur longe maiore periclo

In re communi, quia fraus ea respicit omnes.

Saepe malus quaestor simul uno tempore fudit

Divitias, multos cumulatas ante per annos,

Et fiscos abiens impune reliquit inanes.

Nimirum exhaustis et nil domi habentibus ultro

Munera mandamus, repleant ut (credo) lacunam.

Hos tu posse putas, oculosque manusque tenere,

Adsuetos epulis, adsuetos vivere laute ?

Nam cur is metuat rationem reddere, cui nil

Est in agris, et nominibus, nil denique in arca,

Civibus unde suis reliquum persolvere possit ?

Iam non stultitiae est mediocris credere regum

Fortunas, populive potentis sanctius aurum,

Cui per segnitiem privata est nulla domi res.

Vidi nuper ego quendam, sua qui bene nunquam

Gesserat, adscitum cuiusdam in principis aulam,

Qui rem turbatam, confusamque ordine certo

Dirigeret. Facile hoc illi mage nil fuit unquam                      [p. 222]

Principio : verum primis diversa calendis

Credulitas eius, qui quem modo viderat in re

Stertentem propria, plus cernere posse putavit

Rebus in alterius. Nunc tu perquirere causas

Desine, tam magno quid ementibus omnia constent.

Luxus nobilium perrupit in atria ; luxus

Possidet artificumque domos, humilesque tabernas.

Illo nil genuit natura voracius unquam.

Quaeritur expensae par undique copia ; tantum

Ut rem habeant, non unde aut qua ratione, laborant.

Hinc sunt immodici quaestus, auroque repensa

Consilia ; hinc etiam venalis praemia linguae,

Quae miseri iam ferre negant se posse clientes.

Hic operas pluris, graviore hic foenore nummos

Collocat, et pretium annonae fit maius in horas.

Denique multa fame tabescunt corpora passim.

Quod si non abeat res longius, et neque puris

Mentibus irrepant huius contagia morbi,

Nec Venerem Bacchus, Veneris nec suscitet ignes,

Hoc aliqua fortassis erat tolerabile damnum ;

Nunc tumidae Baccho venae solvuntur in acrem

Mox Venerem, plenisque actus fluit ossibus humor.

Nec tam magna rei, quam fit iactura pudoris.

Nupta domi residens se negligit, atque maritum ;

Egressura foras gemmis ornatur et auro,

Et fuco maculas inhonesti contegit oris.

Scire velim cur tam laetetur dispare cultu.

Non, mihi crede, suo cupit illa placere marito,

Aut non huic soli ; nam cur se negligat intus ?

Omne adeo studium, melioris et anxia formae

Cura est observanda tibi, suspecta velut res.

Nec me composita haec in fraudem oratio mutat :

« Vivimus exleges, facimusque et dicimus (aiunt)

Omnia liberius, deceat quam forte pudicas ;                        [p. 223]

Attamen illaesum retinemus mente pudorem. »

Tu bona sis, et ne talis videare, labores ?

Saepe mali probrum specie virtutis obumbrant.

Verum qui bonus est, malus optat nemo videri.

Quae bene compta coma, bene toto corpore compta est,

Depilare genas, ciliumque evellere gaudet,

Seque peregrinis per totam mercibus urbem

Venditat, atque oculos in se convertit et ora.

Quae perfunditur unguentis ne puteat hircum,

Aurea quae gestat crebris distincta smaragdis

Cingula, cui talos vestis descendit ad imos

Multicolor gemmis interlucentibus auro,

Unio cui grandis propendet ab aure forata,

Adde istuc operis Phrygii femoralia (credo)

Quo cadat, inque thorum decumbat honestius : ausis,

Ausis hanc mihi tu pro certo dicere castam ?

Sed – quod praecipue est hac tempestate dolendum –,

Nec dici castae, nec tales esse laborant,

Matronis adeo pudor omnis fronte recessit.

Ad coenam veniunt etiam non saepe vocatae ;

Suprema dominae mensarum in parte locantur,

Diverso spatio, longeque a sede mariti,

Unde queat nemo vocem exaudire loquentum.

Proximus a charis locus est insessus amicis,

Quos nunc appellant urbano nomine servos.

Hi sunt deposito qui libertatis honore,

Mancipio sese Veneri nexuque dederunt,

Exemplisque suam gaudent praetexere culpam,

Et longo numerant antiquos ordine reges,

Atque alios, quibus ipsa dedit sapientia nomen,

Quorum multa foris memorantur fortia facta,

Multa domi, sed qui subiere Cupidinis ultro

Imperium. Quis enim crudeli nescit amore

Magnanimum Aeaciden captivae arsisse puellae ?                            [p. 224]

Ille etiam domitorque virum, domitorque ferarum

Alcides, tandem positis inglorius armis,

Foemineo in coetu fusos et mollia pensa

Tractavit manibus muliebri indutus amictu,

Iussa minantis herae servili more capessens.

Addunt huc regem Iudaei sanguinis, illum

Aedificatorem templi Salomona superbi,

Cui centum errabant meretrices atria circum

Annis iam senioque gravi, cum prima iuventa

Prima carens macula, et sine probro vita fuisset.

Iam vero deus, ipse deus, correptus amore

Virginis, ora sibi fingens mortalia, patri

Admeto potuit multos servire per annos.

Pastum duxit oves, pastas sub tecta reduxit,

Ignotique diu latuit sub imagine servi.

Hinc tibi stupra deum magnis celebrata poetis,

Praecipue vero duri connubia Martis,

Et Veneris. Quasi nulla hominum natura deumque,

Nulla adeo virtus, praesertim bellica, pluris

Non, domina semper, quam libertate fruisci

Duxerit, et Veneri non se permiserit ultro.

« Cur igitur dubites (aiunt) summittere leni

Colla iugo, imperium cur detrectare puellae,

Quod diis non visum grave sit, non usque pudendum ? »

Haec sunt vana gregis maculosi, et turpia dicta.

Nunc illuc redeo, digressus eram prius unde.

Mille tibi memorem mensarum nomina, mille

Condimentorum species et fercula mille,

Argento solido lances, auroque nitenteis,

Inter quas acies oculorum et mentis hebescit.

Poscunt Hispanum, vel quod Provincia misit,

Aut quondam nutrix magnorum Creta deorum.

Nam patrii calices et vina domestica sordent ;

Ad multam foecunda trahunt convivia noctem.                   [p. 225]

Multa palam dicunt et in aurem multa susurrant,

Non oculis illae, non vultu, aut ore pudico.

O, Romanarum legum veneranda potestas

Sublata e vivis ! O, Fannia et Oppia leges !

Existetne aliquis concessu et munere divum,

Errorem hunc animis hominum qui demere possit,

Et nostri immensis moderetur sumptibus aevi ?

Iulia dudum lex abiit ; quam si quis in urbem

Conetur revocare, ferat convicia multa ;

Uxores adeo pugnent, ipsique mariti,

(Tanta quibus parvo minor est iniuria quaestu)

Ut mores teneant, ne lex tam dura feratur.

Permiscent etiam divina humanaque iura,

(Horrendum dictu) ut qui sunt modo corpore iuncti,

Non animis, aliunde novos sibi quaerere amores,

Iungere pro libito connubia, solvere possint.

« Haec animorum (aiunt) coniunctio, corporis illa :

Illa hominum verbis, monitu haec contracta deorum » ;

Quo nihil in vita potuit sceleratius unquam

Effingi. Quid enim restat, nisi more ferarum,

Ut cui quaeque viro prius est oblata sequatur

Protinus? ignotum refert nihil an bene notum,

Formosum an deformem, alienum an sanguine iunctum.

Iam nimio impedior ne dicam plura pudore.

Siquis ab externis venit novus incola terris,

Et tenuem victum simul et rarum comitatum

Spernis in illo homine. At similis tu nempe Catoni,

Qui quondam Hesperiam cum pro praetore teneret,                       

Treis secum servos non plures unus habebat,

Exiguae vilisque togae praecinctus amictu,

Et pedibus nudis incedens, vertice nudo ?

Hunc tamen ut numen provincia tota colebat,

Et mirata domum est redeuntem maxima Roma.

Si liceat votis alienam quaerere laudem,                [p. 226]

Aut, si cui libeat similem te fingere possis,

Dic mihi, num malis personam et nomen Apici,

Authoris patinae Aesopi, Bitiaeve bibacis,

Quam senis illius venerandi quem modo dixi,

Aut qui divitias Pyrrhi despexit et aurum,

Quique domum rediit clarus Lacedaemone victa,

Clarior at studiis domitaque libidine multo,

Aut quorum in funus plebecula contulit asses

Et natis alimenta dedit dotesque puellis.

Quod si tanta animo sit nobis cura colendo,

Quantum nos operae noctesque diesque tuendi

Corporis, aut ornandi causa ponimus ultro,

Cernamus facile et quid pulchrum, et quid sit honestum.

Hoc vero studium quam circa corpus inane est,

Ac si quis vestem neglecto corpore curet,

Aut alia ipsius causa quaecunque parantur.

Non haec sunt animorum oblectamenta bonorum :

Omnia despiciunt quae tu miraris et optas,

Et curis animum longe melioribus addunt ;

Occultas rerum gaudent cognoscere causas,

Et patriae prodesse suae, prodesse propinquis,

Hospitio qui sunt et amoris foedere iuncti,

Privatum exercent odium cum nemine ; tantum

Ut recte valeant in vita corpora curant,

Nec sese replent potu uberiore, ciboque,

Quam satis ad vires cognoscunt esse tuendas.

Adde suis aequa semper quod mente fruuntur ;

Non alios bello, non summo iure lacessunt,

Tam tibi dissimiles, quam sunt insomnia veris,

Aut pictae facies vivis animantibus, aut quam

Recta valetudo sanusque in corpore succus

Tubere crurum et ventris aquaque intercute distat.

Sed nos ad summum devenimus usque malorum,

Et gravis excepit nostras oblivio mentes                               [p. 227]

Numinis aeterni. Dictis pugnamus et armis

Queis de relligione animo sententia sedit

Verior ; interea tabulas et tradita Mosi

Aurea verba decem sublimi in vertice montis,

Sermones Domini et sanctorum dogmata patrum

Spernimus. Hinc animis alius subnascitur error,

Caeca latens intus velut ignorantia nostri.

Nam postquam cepere homines avertere mentem

Diis superis, subita his oculi caligine pressi,

Ut neque se prorsus ex illo tempore nossent :

Non aliter fulgens ac lunae cernimus astrum,

Obscurum fieri mox, lumine solis adempto.

Atque hodie, velut ignari qui saepe locorum

Montibus excelsis et in imis vallibus errant

Aut silva in magna, sic mens incerta vagatur

Huc illuc, et tanquam alieno in corpore vivit ;

Hinc quia naturae nescimus commoda nostrae,

Quae sunt in nobis caeci quaeque intus habemus,

Nobis eveniant, optamus. Sic ego quod tu,

Quod sum ego, tu fieri cupis; hic se vertere in illum,

Rursus in hunc cupit ille, novamque aptare figuram.

Nunc fieri miles, nunc sutor, nunc citharoedus,

Aut quodcunque aliud in mentem venerit ipsi,

Si liceat, velit ; et post paullo ad prima reverti ;

Inde suos mutant et mas et femina sexus ;

Ille habitu et membris quam femina mollior omnis ;

Haec pertaesa sui, sexuque licentior ipso,

In medium gaudet procedere veste virili,

Et summo capiti pennas aptare volucrum :

Qualis erat Troiae quondam sub moenibus altis

Hectore congressus magno cristatus Achilles.

Iam non foemineus pudor est, non sexus in illis ;

Ipsa libidinibus parce natura ministrat :

Monstra voluptatum nova quaerunt undique. Cesso                         [p. 228]

Dicere, ne minuam dicendo maxima. Tantum

Exclamare libet, caeloque excire tonantem,

Respiciat mores aliquando et tempora nostra.

Ecce dies properat, nisi falsus noster Apollo est,

Et quae prodita sunt libris oracula sacris,

Quo caelum et terras saevus commisceat igni

Iuppiter et magni ruat ingens machina mundi.

 

 

IV, 9

 

Ad Musas

 

Musae, quas primis colui devotus ab annis,                          [p. 228]

Vestra minus vester si nunc ad templa sacerdos

Ingredior, si vota minus solennia reddo,

Ne me ideo, ne me ingratum, vitaeque prioris

Oblitum quaesisse novos credatis amores.

Quos etenim potius sequar hac aetate ? quibusve

Incipiam tam sero aliis servire magistris ?

Vos hilarare senem, vos pressos pondere rerum

Curarumque animos solae recreare potestis.

Quid causae est igitur ? Post Maias scilicet Idus

Nos habet aurata respublica compede vinctos,

Cui minime parere nefas, eiusque parenti.

Ad me si iubeam, vestro non usque pudori

Conveniat, vestrisque negetis moribus aptum.

Vos fora, vos coetus fugitis, vos splendida regum

Atria ; vos nemora et silvas, quo nemo recurrit

Interpellator, praefertis honoribus aulae,

Contentae facilem numeris includere versum.

Id me si prohibent immensa negotia, tempus

Nec datur exacte scribendi temporis ullum,

Unum oro, nobis unum concedite, Musae,

Et legere et prebere aliis recitantibus aurem,

Unde labor nullus veniet, mora nulla gerendis

Rebus erit ; melior mens ipsa quiete futura est,

Acrior et positis repetet mox seria ludis.                [p. 229]

Ut quondam multas certando athleta coronas

Promeritus, tamen invalido nunc corpore quamvis,

Ludentes alios medio spectare theatro

Gaudet, et antiqui laetatur imagine ludi ;

Sic ego, quam nequeo nostris e rebus, ut ante,

Ferre voluptatem, capiam haud fortasse minorem

Scripta etiam peiora meis aliena legendo.

 

 

IV, 10

 

Ad P. Victorium

 

Victori, tanto pro munere quas tibi grates                            [p. 229]

Solvam non habeo, nec quae tibi mutua reddam

Munera ; namque meis nil tale renascitur hortis :

Nulla pares nobis referunt pomaria fructus.

Et quis dignum aliquid te rhetor, sive poeta

Dicere quid possit, recitare aut scribere dignum

Aure tua, puroque tuo quo tempora nostra

Iudicio superas ? Usu studioque politus

Scriptorum assiduo veterum, numerandus in illis.

Non tua, Victori, sine causa scripta teruntur

Doctorum manibus, quia vertit Graeca Latine

Commodius nemo ; veros interprete sensus

Non alio assequitur melius studiosa iuventus.

Nec te pulcra suum legit Florentia civem

Nequidquam, natos cui traderet ante regendos

Moribus et studiis, quam munera digna capessant

Ulla viris, ausintque fori tentare laborem,

Nec tanti faciat sapiens te Cosmus Etrusci

Regnator maris atque soli, nisi plurima nosset

Ingeniique tui bona maxima. Verum ego demens,

Colligo tam notis qui laudibus undique testes,

Admoveoque faces, nocturnaque lumina soli.

Haec satis absentis poterant incendere mentem

Vel studio, vel amore tui : sed nuper et istinc

Dalbenas rediens nostrum nimis auxit amorem,                  [p. 230]

Dum mihi te moresque tuos, ut pictor, aperta

Exprimit in tabula, dum te facit urbe docentem

Nobilium primos, non haec quae pervia tradunt

Grammatici pueris, verum quibus artibus olim

Consiliisque regant populos, quae verba movere

Acrius, aut motas possint compescere mentes.

Nunc te rure tuo spatiantem ponit in umbra,

Captantem liquidi vel murmur amabile fontis

Cum natis parvisque nepotibus, haud sine libris

Et calamo et charta. Solus tu vivere nosti,

Solus, Victori, magnos contemnere reges,

Insanique fori strepitus, turpemque repulsam

Plebis, et oblatos indignis semper honores.

O, mihi si redeat, quae tum fuit illa iuventa,

Cum per vestra petens Romam vestigia feci

Oppida ; si nunc ille foret mihi pristinus ardor,

Et neque distineat firma respublica vinctum

Compede, iam vexata diu civilibus armis ;

O, si composita nobis Deus otia pace,

Urbibus antiquum si reddat agrisque decorem,

Quam nihil ista morer, quae nos dulcedine tardant

Saepe sua, retinentque domi properare volentes.

Quin Rhodanum celerem transmittam AIpesque nivaleis

Ocyus, Insubrumque inter sata laeta fluentem

Eridanum, et vacuae subeuntem stagna Ravennae.

Nec finem faciam, donec viridantis ad Arni

Flumina deveniam, fundataque moenia Francis

Regibus, et veteri coniunctam foedere gentem.

Quaeram ibi, quae regio, qui te locus accipit urbis,

Si te non habet urbs, et quae via ducit in agrum,

Et veniam quocunque locorum, ut laetus apud te,

Sive domi es seu rure aliave in sede, quiescam.