MICHAELIS HOSPITALII EPISTOLARUM LIBER V

 

V, 1

 

In Francisci illustriss. Franciae delphini, et Mariae sereniss. Scotorum reginae nuptias, viri cuiusdam ampliss. carmen.

 

Mene etiam cantare iubes et ludere versu                                           [éd. 1558, f. A2r°]

Necdum maturae teneros aetatis amores,

Quos insueta Venus lasciva compede vinxit

Ante diem thalamoque pares sociavit eburno ?

Digna magis placidis vatum quos educat aula

Res erat ingeniis, vel docta Lutetia fundit

Quos gremio foecunda suo. Mihi publica rerum

Cura gerendarum sensus effecit amaros

Laetitiamque omnem vetulo gravis abstulit aetas.

Ipse quidem satis usque satis fecisse videbor,

Attulero caussas properati foederis huius

Reges et populos inter duo : nanque maligne

Quidam homines etiam haec vulgo connubia rodunt.

Non quo more solent humiles de plebe mariti

Expectare, pilus dum mentum mollis inumbret

Et iustae vigeant robusto in corpore vires,

Sic reges faciunt. Licet illis ducere lectas,

Quandocunque volunt, quacunque aetate puellas,

In magno numero. Personis regia paucis

Progenies, paucis domibus concluditur arcte.                                     [f. A2v°]

Unde semel neglecta prior quae se obtulit istis

Conditio, frustra similis venientibus annis

Quaeritur. Hinc natis quandoque superbia patrum

Obfuit, innuptaeque domi mansere puellae

Et solae in vacuo longum gemuere cubili.

Nulla expers adeo prorsus fortuna malorum est.

Sed par non aliud convenit pulchrius unquam

Nobiliusve. Puer vultu facieque decora

Iam magni fortisque futuri principis olim

Dat clarum specimen ; super haec quoque plurima in illo

Semina virtutis sunt non obscura paternae.

Illa autem praestat reliquis pulcherrima forma

Virginibus, comitesque suas supereminet omneis :

Aspectu veneranda, putes ut numen inesse ;

Tantus in ore decor, maiestas regia tanta est !

Accessere etiam divinae Palladis artes,

Et maior sexu prudentia, maior et annis.

Quae bona, si posita in mediocri sorte fuissent,

Per se magna tamen poterant atque ampla videri.

Lucent illa quidem mage regibus insita magnis :

Tum decus accipiunt a regibus ipsa vicissim,

Splendidior gemma ut meliore inclusa metallo.

Accipe nunc quid opum vel uterque, vel altera dotis

Contulerit. Puer Henrici spes magna parentis

Unus et imperii Francorum ac nominis haeres

Designatus ; at illa suo regina marito

Scotorum tabulis regnum dotalibus affert.

Parvum (inquis) parvum, fateor, componimus illud                            [f. A3r°]

Si nostro, sed cuius opem sensitque paratum

Non semel auxilium labefactis Gallia rebus,

Cum bellum gererent nostris in finibus Angli,

Desertam illorum patriam simul agmine facto

Scoti incursabant. Metus hic sua protinus illos

Respicere et nostris cogebat cedere terris.

Quinetiam tellus his tam foecunda virorum,

Tamque ardens animus bellique incensus amore,

Ut, cum alius premeret vicinum exercitus hostem,

Suppetias alius nobis laturus eodem

Tempore caerulei transmitteret aequora ponti.

Pro quo rex Scotus frater sociusque vocari

Regibus a Francis meruit, stipantque frequentes

Semper adhuc Scoti Francorum corpora regum.

Nunc quondam socia et longo divisa locorum

Atque maris tractu vivent et legibus iisdem

Et discent uni domino parere libenter

Regna duo. At medii qui sunt utrisque Britanni

Forsitan hostiles animos odiumque remittent

Haeredique ferent materni sanguinis ultro

Imperium ; vel, si malint contendere bello,

Discent quid virtus possit coniuncta duorum.

Magna quidem memoro, sed enim dii caetera Guinis

Excisis captoque iubent sperare Caleto.

At vos laetitia, Galli Scotique, solutos

Exhilarate animos atque omnem ponite curam !

Tuque Errice parens, et tu Catharina bonorum

Tot Regum genitrix, et tu soror optima Regis !                                   [f. A3v°]

Vos etiam fratres duo gentis lumina nostrae,

Clari ambo studiis civilibus, alter et armis,

Quorum pulchra soror regi est enixa marito

Hoc decus ! Ille quidem moriens haec tanta videre

Gaudia non potuit. Natorum cura suorum

Si qua tamen reliqua est patribus iam lumine cassis,

Ipsum credibile est laetari virgine tali

Et tanto genero, graviter neque ferre vetustum

Gentis adoptivo cognomine crescere nomen.

At mater regina libens spectacula cernat

Haec oculis, nec ferre viae cursusque laborem

Extimeat, nec se rapidis committere ventis.

Sed potior pietas et rerum publica cura

Distinet invitamque locis consistere cogit.

Omnes praeterea quibus aut bona vel quibus aequa

Mens fuit, hunc faustis fortunatisque diebus

Inseruere diem atque eius meminisse nepotes

Praecipiunt. Ipsi Reges, quos ordine stanteis

Cernimus ex altis fora despectare columnis,

Exultasse mihi signumque dedisse videntur

Laetitiae. Tanto mage ferrea corda quibusdam

Sunt hominum quam vel statuis e marmore ductis.

Nam quid iactatas memorem per compita voces,

Multorum et fictas lachrymas periisse ferentum

Omnia et abscissam longos spem pacis in annos,

Si Francis illaesa fides Scotisque maneret ?

Quinetiam, versis animis, nova foedera Regem,

Atque alias aliasque nurus spectare iubebant :                                   [f. A4r°]

Unam autem gemina (credo) iam prole parentem,

Bis totidem natam quot Regis filius annos,

Quae res visa parum, vel iniquis auribus, aequa.

Iccirco regi confingitur esse Philippo

Nubilis et matura viro iam filia, nobis

Quam spondere velit finemque imponere bello.

Haec primum fabella creavit Regis amicis

Invidiam ; detecta, aliquo post tempore, risum

Commovit populis. Tam vana et turpia livor

Saepe malus stultos adigit prorumpere verba,

Quos ego commoneo, perfectis denique rebus,

Desinere in vulgus pueriles spargere nugas,

Desinere et quae visa deis sunt tendere contra.

Num studiis, genere atque opibus, num denique forma

Invenient aliam quae se huic componere possit ?

Quid promissa fides, cum flens regina puellam

Mater adhuc teneram Regi transmisit et illo

Pignore firmavit tabulas et pacta futuri

Coniugii ? Vel tot precibus votisque petitam

Perfidiosa suis nunc Gallia reddat amicis ?

llla viro despecta, alii cum nupserit, omnem

Semper agat vitam non immemor ante repulsae ;

Et iustum cupiens ulcisci irata dolorem,

Cum ducibus nostris gerat implacabile bellum,

Aut foede populetur agros, aut navibus ignes

Iniiciat nostrique infestet littoris oram.

Ut nec commoveat sese, tamen Anglia nullum

A tergo metuens, conscensis navibus, hostem,                                  [f. A4v°]

Tetra magis belloque incumbat durior uni.

Sic nobis veniat cum damno dedecus ingens.

Dii tantum prohibete malum atque avertite nostris

Verticibus ! Nimis illa nimis cum dote remissa

Gentis Aquitanae coniux magno stetit olim

Regibus. Hic nostras veterum malus error avorum

Erudiit menteis et cernere fecit acutum.

Vos inimicitias, odia aut privata secuti,

Non potuistis item perpendere quid sit honestum

Et quid damnosum aut communiter utile nobis.

Tempus erit, cum laeta domus se regia tollet

Natorum numero et divinae stirpis honore.

Quot dabit illa viros, tot erunt tribuenda viritim

Regna superstitibus. Continget Gallia primo ;

Proximus Insubrum populos omnemque tenebit

Italiam, Alpinis a montibus usque Tarentum.

Hic Scotis et iura dabit ; reget ille Britannos.

Accipient alias alii mox ordine sedes.

Sic totum natis genitor dispertiet orbem.

Haec mihi nanque suo vati praedixit Apollo.

Quae mea posteritas (ut spero) laeta videbit

Et dicet, si nostra manent modo carmina, dicet :

« Ista olim iam noster avus ventura canebat,

Maxima pars hominum fieri cum posse negaret. »

 

 

V, 2

 

Ad Carolum Lotharingum cardinalem.

 

Hunc etiam cari morbo qui forte nepotis                                             [A, p. 236]

Restiterat, vestri gregis unum subtrahis. O me

Pegasus hinc aliquis raptum per inania caeli

Nubila felici Remorum sistat in urbe,

Te videam studiis avide cupideque fruentem

Prima luce, dein cum tertia fugerit hora,

Irriguos longis obeuntem passibus hortos.

Quid si te sacris operantem, magne sacerdos,

Quid si conspiciam ex alto pia verba tonantem ?

Nae magis oblecter quam cum laudata legenti

Principis obsigno rescripta precesve nocentum

Cognosco. Tum si miserum Fortuna molestis

Eripuit fucis, silvae secreta propinquae

Excipiunt, sterilesque perambulo solus arenas.

His tectus latebris aliquid vel cogito mecum,

Scribo, legove, nec exigitur pars ulla diei

Laetius. O miseros vani quos plena tumultus

Vita iuvat resonansque forum clamoribus altis.

Atque ego, praecanis et mento et crinibus, essem

Unus in his, nisi tu solvisses vincula dextris,

Victor ut Alcides eduxit Thesea vinctum

Infernis domibus. Sed enim tibi gloria maior

Surgit, ab immundis lustrata sordibus ara

Iustitiae, quanvis obtrectet turba malorum.                                        [p. 237]

Parca, tenax et amans lucri natura, gravate

Largitur quas res pretio mutare solebat.

Nec si tantundem mercedis fiscus avaro

Annumeret, non ille reis auferre licenter

Malit et infami probrum coniungere lucro,

Impius ut poscat non tam stipendia miles

Quam scelerum veniam libertatemque vagandi

Per socias impune domos ; quod si mala tantum

Consuetudo valebit, ut utile vincat honestum,

Non ideo minor huius erit post gloria facti.

Quondam etiam iacuit praesens incognita virtus,

Quam mirata sequens aetas est deinde nepotum.

Ecce tibi veniunt, qui legem principis ultro

Accipiant legisque authorem ad sidera tollant.

 

 

 

V, 3

 

V, 3

Ad Margaritam Regis sororem.

 

Afflictum, Regina, malis et pondere pressum                                      [A, p. 237]         

Invidiae, tua me virtus et dextra levavit,

Illa quidem fessis hominum succurrere rebus

Sueta prius, sed adhuc illustri cognita nullo

Conatu nullaque insignis et ardua palma.

Haec tibi pugna semel forti pugnata lacerto,

Haec magnum praeclara dabit victoria nomen

Et posthac documento aliis erit omnibus ipsos

Nec contra reges nec contra exurgere Regum

Divinam sobolem, stultorum more Gigantum :

Qui se divitiis freti iactare per urbes

Et iam magnanimis opponere Regibus audent,

Qui cum auro parere sibi mortalia cogant

Omnia, mercentur titulos, mercentur honores.

Indignum clamant tantum potuisse sororem                                 [p. 238]

Regis apud Regem atque suas cecidisse queruntur

Ad terram fractas hoc tanquam vulnere vires.

Qui te condemnat responsum non feret a me,

Sed mage stultitiae damnabitur. Ac mala quondam

Verba deos contra si proferat impius, illos

Excusare alius, defendere nemo laboret,

Parcere sed dictis iubeat linguamve recidi

Insano. Iam ferri adamas ut respuit ictum,

Haud tua vita secus spurcae convicia linguae

Reiicit. At nimia haec tua nostri cura notatur.

O plebs, o et vulgus amans sua commoda tantum !

Quid pede tu Reges tecum metiris eodem

Nec curare putas aliena ? Sed est tamen inter,

Est te non minimum discriminis inter et illos :

Tu tibi, non aliis etiam prodesse laboras ;

Regum progenies caelo cognata, bonorum

More Deum, nobis et nostrae tota saluti

Invigilat ; multaque suos ope gaudet amicos,

Gaudet et auxilio, studiis opibusque iuvare.

Nec vero tantum (si res tua Virgo fuisset)                                                                         

Navasses operae. Iamdudum sponte dedisses

Victa manus. Ego me fateor non ante merentem

Haec cepisse tuo bona munere, sed neque dignum

Pro quo susciperes tantos, Regina, labores

Et pro quo certamen atrox pugnamque subires.

Nec mea causa tamen (quanquam sermone potentum

Et linguis vexata fuit petulanter iniquis)

Non sese ratione potest causaque tueri.

Stat mecum imprimis, stat Regis aperta voluntas,

Tot verbis testata palam totiesque frequenti

Conventu procerum, toties astante Senatu ;

Regis in arbitrio porro est unius honores

Largiri quibus ipse velit, qui morte caduci

Rursus ad authorem redeunt neque deinde sequuntur

Heredes, alia ut proprio quae iure tenemus.                                       [p. 239]

Concessis tantum licet his, dum vivimus, uti.

Hunc ergo, si me voluit, cum posset, habere,

Cur adimis, cur Rege datum mihi tollis honorem ?

– Nam cessum a moriente mihi donaverat (inquis)

Ille prius potiorque mea est sic tempore causa.

– Dicere te possum mentito nomine Regi

Obrepsisse, mihique adeo nec futilis author

Rex erit. Audisti et meministi saepe querentem

Tantum audere homines ut fraudem innectere Regi

Haud dubitent. Cuius neque te Cornelia facti

Solvit adhuc meritis debes quas improbe poenis.

Sed fac te poenis et legibus esse solutum

Atque impune tibi licuisse obrepere Regi,

Non tamen hunc etiam poteris dissolvere nodum.

– Si monstras Regem pure donasse, remitto.

Sin est conditio verbis adjecta disertis,

Si quadraginta superaverit ille diebus,

Quem biduo, summum triduo post constitit aegrum

Interiisse, potes cesso contendere iure

Esse tuum quod sors et rerum tristis ademit

Eventus, cum sit cedentis morte soluta

Cessio ? – Sed positam contendis tollere legem.

– Aio ego, Rex ait ipse, negas tu : cui mage par est

Credi ? Nempe recens factum est et non ita pridem

Res ea gesta. Sedet qui testis et arbiter idem,

Cuius nulla fidem labefactat gratia, nulla

Suspicio minuit, mentitum dicere regem,

Illius eiurare forumve audebis iniquum ?

Rursus, iure negas factum et me legibus urges.

Hic magni quoque regis in arctum immensa potestas

Cogitur ; augustosque patres pulsare vetatur.

Quid tu dandorum leges praescribis honorum

Regibus et falsos trahis ad tua commoda sensus ?

– Unde ad nos venit, dic sodes, clausula ? Cessas                              [p. 240]

Quae iubet esse ratas ita spes cessumque valere

Si quadraginta post vixerit ille diebus ?

Non descripta sacris ad res exinde profanas

Transiit ? – At sacrum prohibent quoque vendere leges.

– Tu tamen hac ratione forensem excludis honorem,

Ut sacrum nec vendibilem, praeclarus et author

Iuris et interpres. – Nam cedere sacra profanis

Si minus est licitum, cur sit meliore sacrorum

Cessio iure, nec eventu suspensa futuro

Confestim valeat, cum caetera quae prope nostro

Sunt in mancipio mox publica munera quanvis

Cessa cadant, nisi legitimum decurrere tempus

Cedenti post fata dabunt iterumque recurrens

Luna dies certos languentem viderit aegrum ?

– At meruit vivens ea praemia ferre Poterus.

– Commeritum certe fateor dignumque videri

In medio statuam cui ponat curia templo ;

Nec Regis studium retraho. Sed utrilibet ipse

Cum posset dare, si mihi dat, non eripit illi.

Nec vero semper tribuit plus ille merenti,

Et favor et meritis interdum gratia praestat.

Nec semper dives melior praelatus egeno est.

Nec tam augenda novis opibus locupletis amici

Copia quam miseri atque inopis fortuna levanda est.

Adde quod heredis persona remotior uno

Ipsa gradu, nec saepe refert probitate parentes,

Non etiam patrio semper succedit amori.

Quanquam hic nulla mei ratio fuit : ille sorori

Promissum vetus exsolvit. Me iussit ab illa

Accipere, acceptum voluit me ferre sorori.

Ergo si meritis res penditur, haud sua quisquam

Contulerit, Regina, tuis. Nunc falce premendae

Quorundam voces hominum qui fronte severa

Magnificisque solent aliena reprendere verbis.                                  [p. 241]

Ambitiosa quidem res est viventis honores

Poscere. Quid nimium fateor si patris amorem,

Si maiore aliquid studio fecisse puellae

Dotandae causa, non excusabile factum

Indulgentis erit genitoris ? An illius annos

Corripui, vitamque veneno aut fraude petivi ?

Tu vero custos aegrique fidelis amicus

Cum pretio tibi sacrum esses depactus honorem,

Quid tum, quid porro cupiebas ? Nempe quid ? Aegri

Interitum nisi mox celerem, rata quo magis esset

Pactio, mancipiumque rei tibi cedere emptae.

Confer utrunque simul factum, nihil esse videbis

Quo te praecipue tollas. Verum audio patres

Collaudasse tuum. Taceo ne cogar in ipsos

Dicere quos semper colui, quos semper amavi.

At malus est iudex omnis qui rumpitur intus

Invidia, qui se medium fert litibus ultro

Inque sua cupide properat ius dicere causa.

Victus ad heredem nos reiicis. Illius urget

Gratia nos populique favor nomenque parentis.

Si gener aut natus patris sibi poscat honorem,

Vix habeam certe contra quid dicere possim,

Hoc nisi, magnificis ita visum regibus esse,

Quorum est arbitrii res tota. Sed hic neque genti

Gloria nec deductus honos maioribus olim

Quaeritur heredi : tanquam pro merce reposcit

Illicita pretium patris praedivitis heres

Filius. Aude illi factam nunc dicere fraudem !

Aspice quae contra fuerit mihi causa parenti :

Scilicet ut nubat iuveni dotata marito

Filia, quam sine dote viro si tradere possim

Et praesens aliunde mihi sit copia, nunquam

Ad Regem toties adeam Regisque sororem.

Me mea paupertas iam multos impulit annos                                     [p. 242]

Regi ferre preces et natae poscere dotem.

Dat bonus, accipio, nec eo sum ditior uno

Asse : quod accepi mox annumerare necesse est.

Hic capit, ut condat vel avaro in foenore ponat.

Sed vos urbani locupletes atque beati,

Vobiscum certare alios scelus esse putatis,

Propter divitias quibus omnia ducitis aequum

Cedere, propter opes quibus et regnatis in aula

Oppidaque et vicos vestra ditione tenetis.

Saltem aliquid virtuti, aliquid concedite nobis !

Si locus est aditusque ad publica munera solis

Divitibus, si nil inopes sperare iubentur,

Nil a Rege ferunt, studia omnia ubique necesse est

Concidere et virtutis iter studiumque relinqui.

“ At vos cum vestris potius pereatis amicis,

“ Hoc est cum nummis, quam tot bona scripta, tot artes

“ Ingenuae iaceant et virtus optima rerum !

 

 

V, 4

 

Ad Carolum cardinalem Lotarenum Mich. Hospit. de pace carmen.

 

Si pacem tecum referes, tua munia Regi                                              [éd. 1558, f. A2r°]

Et populo non grata minus promittere possum,

Quam fraterna fuit nuper victoria pulsis

Hostibus et capto magna cum laude Caleto.

Ingenium tibi dii, sermonem et verba dedere,

Queis animos regere et quovis impellere possis.

Nec renuunt hostes, nec pacem nolle Philippus

Dicitur. At Christerna sui cupidissima nati,

Non unquam teneris missura amplexibus illum est,

Quem bello speret nequicquam posse teneri.

Quo sit nostra loco, quo res, neque te fugit, hostis :

Opprimimur Celtae pariter Belgaeque malorum

Ingenti cumulo, quae nos accersimus ipsi.

Iam nimium longo vexatur lassa duello

Gallia ; iam rerum damnosa mole fathiscit.

Praecipites coguntur agris migrare coloni

Atque alio sub sole novas sibi quaerere sedes.

Ipsa quoque immodicis plebs vectigalibus impar,

Oppida certatimque domos et tecta relinquit ;

Nobilitas longae sumptus et ferre laborem                                         [f. A2v°]

Militiae se posse negat ; nec iam locus usquam est

Pressa mali videas ubi non vestigia tanti.

Quis modus irarum, finisve aliena petendi ?

Hoc animis odium, lachrymosi et semina belli,

Iamdudum, iam tempus erat deponere reges,

Iam satis experti bello, quid possit uterque

Quasque trahat secum et quantas in praelia vires.

Barbarus externis ideo conscribitur oris

Miles, ut obversa Turcis statione relicta

Ferrum in nos amens in nostraque viscera vertat ?

O caecas hominum mentes ! Dum mutua stulti

Pastores odia exercent, lupus intrat ovile ;

Seque super caulas saltu iacit, et pecus omne

Dentibus infrendens laniat, pecorisque magistros.

Namque malum hoc domibus si nondum abrepere vestris

Sensistis, moveant aliena pericula saltem :

Et Rhodus et patruo non pridem erepta, Philippe,

Buda tuo, et miserae bis iam tentata Viennae

Moenia ; quae tristem dederint si versa ruinam,

Pugnandum hic nobis vicini ad flumina Rheni

Cum Turcis erit atque Scythis, cum milite Graeco.

Forsitan huius erunt tot tantaque praemia belli,

Ut valeant abolere metum victoribus omnem !

Nempe aliquod positum est opulentum et nobile regnum

In medio lateque patens provincia, parti

Alterutri cessura deum quae munere vincet.

Huc ades atque ex praeteritis venientia rerum                              [f. A3r°]

Collige : non obscura dabunt se signa futuri

Temporis. Istorum donec vixere parentes,

Triginta totos bellum gessere per annos ;

Exhausere suas profusis sumptibus urbes,

Multa virum turpique dederunt millia letho.

Et quid post tantos morientibus usque labores,

Quid lucri rediit ? Prorsus nihil. Utraque multis

Saepe malis concussa, steterunt finibus iisdem

Regna tamen, nec quicquam alter decerpsit ab agro

Alterius. Tam saepe cadunt conamina regum

Irrita. Quinetiam senior iam plenus honorum,

Cum iuvenem amisso regem genitore superbus

Despiceret nec stare paterno foedere vellet,

Illi congressus male, fugit et arma coactus

Ponere et infelix patriis decedere regnis,

Ut vivens funus sibi duceret atque sepulchri

Ultima in Hesperia solennem conderet aram.

Vertit postpaulo Fortuna vicemque Philippus

Reddidit Errici ducibus. Nec longa fuere

Gaudia victori, capta mox urbe Caletum

Et penitus nostro depulsis orbe Britannis.

Nunc iterum summis bellum reparatur utrinque

Viribus, ac si primum hodie nova praelia tentent.

Quando igitur sine pace nequit manus ulla mederi

Tot tantisque malis, adhibe vim pectoris omnem,

Ingenii linguaeque ac vocis melle fluentis

Suavius. Hanc nobis optatam confice pacem,                                     [f. A3v°]

Lotarene ! Tibi debebit Gallia multum.

Nil te, pontificis cura nil dignius unquam

Suscipies. Mandata tui suprema magistri,

Promissam pueroque fidem servare memento !

Hoc faciens, querna in reditu cingere corona,

Et meritum Patrispatriae cognomen habebis.

 

 

V, 5

 

Ad Ianum Morvillierium.

 

Siquis agro longe veniens modo rusticus aulam                                  [A, p. 245]

Introeat regis, quam nunquam viderit ante,

Multa ferens oculos partes miretur in omnes :

Nidorem imprimis tepidae strepitumque culinae,

Lucentemque focum ; mox primae in limine portae

Custodes hastas manibus ferrumque tenentes,

Argento textis sagulis auroque decoros ;

Interius thalamos centum, conclavia centum,

Et super auratis spectet laquearia tignis

Et disposta locis Pario de marmore signa.

At vero foribus princeps dum mane superbis

Egreditur, magna procerum stipante corona,

Quos ibi concursus hominum, quantaque videret

Ambitione locis ex omnibus obvia ferri

Agmina densa virum ! Vel qualis (Iuppiter) illi

Caena videretur regali condita luxu,

Dulcia praesertim pueri si carmina cantent

Ad citharam resonetque sono testudinis aula!

Omnia quae postquam lustraverit ille, beatum

Ante alios omnes regem putet esse, beatos

Esse putet nullos, nisi qui versentur in aula.

Malit in his regum domibus vilissima fungi

Munia quam centum campos invertere tauris.

Forsitan urbanis itidem videatur idemque

Omnibus insolitae species quos ceperit aulae.

Experti mala plura bonis occulta subesse

Comperiunt, illoque tegi fulgore dolores

Innumeros, comitemque per omnia tempora curam.

Malint esse domi nigrum cum furfure panem

Laeto hilarique animo, quam plenas fellis amari

Carpere delicias. Iam quae deterrima res est,

Tantorum videas nullum tamen esse malorum                                   [p. 246]

Effugium, nulli hinc adeo paucive referre

Diis grati potuere pedem. Dum cogitat ille

Qua sese expediat, veniaque potentis amici

Discessum meditator, at hic dum plura recedens

Ferre parat semperque augendo intendit acervo,

Dumque alius metuit, ne post oblitus amicis

Tot bona non tuto possit male parta fruisci,

Quaeque aliis fecit, ne deteriora vel illis

Ipse ferat Nemesisque ultrices sentiat iras,

Incautos veniens subito mors occupat omnes,

Et quae impune prius fuerant authoribus ipsis,

Saepe luit peccata bonis fugientibus haeres.

At caecum mortale genus non desinit ultro

Accusare deos, tanquam hoc indigna ferente,

Haud secum reputans et lentam vindicis iram

Numinis ad seros extendi saepe nepotes.

Dicendum nobis alias communia summis

Quae mala sint imis pariter cultoribus aulae.

Nunc mihi conditio miserabilis illa videtur

Regum magnorumque ducum, qui mille labores

Suscipiunt et mille pericula fortiter, ipsam

Nec patriae causa dubitant profundere vitam.

Atque his nulla malis post gratia redditur ; imo

Saepius invidiamque senes odiumque reportant.

Quarta duces nostros atque ipsum tertia regem

Luna videt siccos primum durare calores,

Nunc etiam mediis pluvias et frigora campis,

Ferre famem duramque sitim variosque labores,

Cum possint altis se claudere moenibus illi

Sublimique ex arce procul spectare vagantem

Circum agros hostilem equitum peditumque procellam ;

Possit rex aliis ducibus committere curam

Castrorum, possit comitatus pubere nato,

Finibus extremis abiens petere intima regni.                                       [p. 247]

Sed nihil indignum se, nil maioribus unquam

Ille suis faceret, nil tanti nomine regis.

His meritis laudi, quae sunt ingentia, quam non

Ingratis merces a civibus aequa refertur !

Si patriae fines audax invaserit hostis,

Si tutanda salus, si vim prohibere necesse est,

Obstipo capite et male surdis auribus omnes

Regis ad imperium restant vocemque tributi,

Tanquam bella geri possint sine sumptibus ullis.

« Non tot ab externis, aiunt, cogenda fuisse

Gentibus auxilia ; et proprias satis usque videri

Hostibus arcendis alio sine milite vires ».

Consulto efferri fictis rumoribus hostes

Ad caelum semperque in maius robora tolli.

« Hanc accersendis regem praetexere causam

Auxiliis, sua cui plus quam satis arma supersunt ».

At regem aut alium quis credere possit egentem

Non opis externae, nullos conducere in usus

Tot voluisse virum tanto sibi millia sumptu,

Tam procul hinc, gravibusque suos onerare tributis ?

Non adeo non ille sui est ignarus et usque

Immemor officii, non ut perpenderit ante

Et genus et numerum et vires et militis arma,

Quique metus praesens animis pugnaeve cupido,

Atque ea num potiora suis an in hoste minora.

Quid fuga Quintinos ea nuper facta per agros

Non satis ostendit quid solis Gallia possit

Freta suis, equiti quae sit fiducia nostro ?

Tam paucis animos illi rediisse diebus

Aut tirone putas conferri milite tuto

Posse manum, nihil ut valeat nihil usus in armis ?

Quid si concisum hunc equitem componimus hosti ?

Nescio quot pariter nostra de gente cohortes

Horrida Germanae poterunt tot millia gentis                                      [p. 248]

Ferre, tot Hispanos, Belgas simul, atque Britannos,

Quos illae integris et adhuc cum viribus essent,

Expectare in se non sustinuere ruentes.

Quid non plus illis animi victoria duplex

Addidit, aut nobis non spem fuga turpis ademit ?

Atque utinam positis pacatus viveret orbis

Ensibus et gladiis, saevo nec milite nobis

Esset opus. Sed quando malum hoc commune videmus

Omnibus aeternumque fuit, nec dedita multum

Armorum est hodie studiis, civilia longe

Plus amat et varias exercet in urbibus artes

Aut intendit agris plebecula nostra colendis,

Conductas operas trans Rhenum accersere et Albim

Cogimur, aut patriam Flandris exponere praedae.

Si videas, qui nunc modicum conferre tributum

Militibus renuisque ferox stipendia nostris,

Si videas rectis ad te contendere signis

Hispanas acies, urbi si forte propinquas

Omnem agrum circum populari, incendere tecta,

Quid non pollicearis ut hac formidine quisquam

Liberet, incolumem et salvum te praestet ab hoste ?

Nunc quereris, caelum atque deos testaris, avare,

Si quid ab immenso numerare iuberis acervo.

At qua conditione ? Solent qua nempe profani

Mutua Iudaei numerari petentibus aera

Quae post accipiens magno cum foenore reddat.

Dum celeres Turcae Byzanti ad longa sederent

Moenia, Caesar inops animi rerumque rogabat

Suppliciter cives, tantum et commune periclum

Ut ne despicerent, aliquid conferre tributi

Protinus, unde viros miserae conduceret urbis

Praesidio, quam se simul et sua perdere mallent.

Non magis hi dictis aurem precibusque dedere

Quam si non idem foret hostis idemque periclum                              [p. 249]

Omnibus, aut regi bellum, non civibus esset.

Urbs deserta suis capitur, nec barbarus ensis

Ulli hominum generi, sexu, aetative pepercit.

Non illas tenuit patriae miser ante negatas

Civis opes : rapuit ferus omnia et impius hostis.

Quid Macedo Perseus, collectas patre Philippo

Ad bellum dum militibus dispensat avare

Parcus opes, tanto nec dignas comparat hoste

Copiolas, et sese et regnum amisit et aurum ?

Nam neque vectigal certa ratione modoque

Exigitur, nec sunt moderata impendia bello.

“ Nec quicquam magnum rex unquam gessit avarus.

At potuit certo componi foedere bellum,

Pax etiam potuit rerum pulcherrima nobis

Restitui, quam fama fuit non nolle Philippum,

Attrebates ipsamque alios deposcere Belgas,

Vexatos longo lacrymosi tempore belli.

“ Ante velim nos ante deum pietate mereri

“ Et pacem et veniam, atque illis nos reddere dignos.

“ Nam quae pax quisve usus erit mortalibus, unde

“ Numen abest ? Aut quae pacis stat finis habendae ?

Nempe bonis quo liberius vel possit abuti

Quisque suis, positoque metu ridere, iocari,

Insanire libidinibus vel amore per urbes

Foemineo, turpive aliquo ditescere questu.

Quae pacis vera esse putantur commoda vulgo.

Non est illa tibi non est optanda, nec ullam

Tu potes invitis pacem componere divis.

Quod si persuasum penitus mortalibus esset

Authorem belli esse Deum pacisque petentum

Non tamen ex meritis precibusve, sed his dare bellum,

Pacem illis, ut cuique magis conducere genti

Viderit, haud temere et reges et regis amicos

Accusent, causasque infectae pacis ad illos                                         [p. 250]

Primaque suscepti referant exordia belli.

Deinde nec arbitrii est pax unius, ut magis optet

Rex nihil Henricus, dare forsitan abnuet hostis,

Ni leges illum tulerit quascunque Philippus

Accipere, ut victore iubes a principe victum.

Hoc etiam pacto totum res nulla per orbem

Non venalis erit, si possessoris avari

Spemque animumque avidus pretio superaverit emptor.

En tibi Francorum virtus et pristina gentis

Gloria, quae reges Hispanis atque Britannis

Saepe dedit, Belgam contrivit saepe rebellem,

Quae Rhenum quicquid spatii fuit inter et Istrum,

Quod Lirim fluvium gelidasque interiacet Alpes

Imperio tenuit ; mox relligionis amore

Omnem Asiam peragravit ovans, Arabumque subactis

Regibus et fractis duplici certamine Turcis,

Egregium Solyma regnum stabilivit in urbe.

Tune illi tam foedum illi dare turpiter audes

Regi consilium, cuius victricibus armis

Tristis et orba suo modo Scotia rege Britannum

Reppulit ingressum fines atque intima regni ?

Cuius et auspiciis amissa Bononia nuper,

Omnis et Oceani late maris ora recepta est.

Mox defensa gravi longe Mirandula bello,

Parmaque pontificum metuens et Caesaris arma,

Quae nostrae fidei sese commiserat ante.

Quo libertatem iucundam vindice forti

Sena diu tenuit, multos obsessa per annos,

Quamvis fine tamen cecidit labor irritus illi.

Qui desueta prius vestigia tempore longo

Calcavit pedibus veterumque imitator avorum

Usque sub Helvetii ripas et flumina Rheni

Signa tulit, valde mirantibus illa colonis.

Qua spe erecta animis Germania protinus omnis                               [p. 251]

Libertatis ubique suas vexilla per urbes

Proposuit, dominumque antiqua sede potentem

Expulit ad Carnos longe veteresque Liburnos.

Quod si tum virtute sua libuisset et armis

Uti Vindelicis, nunquam post vulnere tanto

Saucius infaustum caelo caput ille tulisset.

Atque haec audito Errici modo nomine gesta

Sunt tamen, et Rhenum cum non transmitteret amnem.

Unde revertenti concussis omnia muris

Sparsa per Ardennam patuerunt oppida silvam.

Horrida non multo post tempore Caesaris arma

Ingentesque minas una legione repressit

Ad Metas, quum se veteranus ductor ab uno

Imberbi puero vinci clamaret et omneis

Contra se tum stare deos quereretur Olympi.

Quid vos Eridani, Cassale, Valentia, ripis

Impositas memorem aut alias tot in Alpibus urbes

Vi domitas ? Quid te vinique oleique feracem

Corsica Tyrrheni maris insula, qua velut arcta

Compede constricti Ligures Thuscique tenentur ?

Longum sit memorare quibus rex ipse duellis

Praefuerit, quos ipse manu confecerit hostes,

Et quae diversa penitus regione locorum

Magna per egregios bissenis gesserit annis

Bella duces, quantum imperio et ditione virorum

Creverit, aut fines quam longe extenderit agri.

Hic mihi tristis enim nimiumque adversa duorum

Obiicitur fortuna ducum, duo praelia magna,

Bis fusaeque acies, captusque exercitus ingens.

Magna fuit clades, fateor, nisi maius ab illis

Emersisse malis facinus fortasse videtur.

Ex illo numera quae tempore gessimus ipsi,

Quot validas urbes, quot cepimus inclyta bello

Oppida, quae sperare bonis vix Gallia rebus                                        [p. 252]

Audeat : illum animo tibi (fac) propone, sequentis

Atque dies omnis, quibus est allatus in urbem

Nuntius adversae Quintini ad moenia pugnae,

Ut sine praesidiis equitum peditumque, sine ullis

Tum belli ducibus, sine spe quae pascere quamvis

Alma solet miseros discedereque ultima rerum,

Magna precabamur tristes moestique deorum

Numina, relliquias tam foedae stragis ab hoste

Servarent regumque domum hanc insignibus olim

Tot claram meritis, si nollent prorsus honore

Esse parem, sinerent aliquam tamen esse ; nec hosti

Hunc animum mentemque darent, ut pergere ceptum

Vellet iter nomenque adgnatae extinguere gentis.

Isto nostra loco tum res erat. Aspice quam sit

Laetior haec rerum facies, quam distet ab illa.

Arma (vides) et equos legionumque agmina nobis

Suppetere, et quaecunque putantur idonea bello.

Agminis ipse sui ductor rex, instat et ipse

Agmini. Ille etiam formido et terror Iberi

Militis in partem curae subit, ille Britannum

Qui modo littoribus nostris eiecit et intra

Oceani fines spatiis conclusit iniquis,

Fulmineus Guisius : fractis labentia pilis

Vertice tecta suo qui fulcit publica, latis

Sustinuisse humeris ut caelum dicitur Atlas.

Nullus in urbe pavor, nusquam trepidatur in agris.

Castra, loci situs ut patitur, quam proxima castris

Contulimus. Si praeterea nihil usque profectum est,

Substitit in medio saltem victoria cursu,

Fortunaque ferox iam vincere desiit hostis.

Quae res nos igitur vel iniquo foedere pacem

Expetere aut nostro subigit decedere iure ?

– Contenti modico, longinquae munera pacis

Dulcia carpemus laeti nostrisque fruemur                                            [p. 253]

Quisque bonis, omni posita formidine belli.

– “ Quid tu animi vecors opulentum et nobile regnum

“ Posse putas ullum diuturna in pace manere ?

Fac animo repetas memor omnem temporis acti

Historiam, quaecunque domi sint gesta forisve

Omnibus in terris postquam sunt condita regna :

Repperies aut continuis vexata duellis

Imperia, aut interposita nec longa fuisse

Reges et populos inter duo, tempora pacis.

Ter modo Romani scriptores limina Iani

Clausa ferunt inter sexcentos amplius annos.

Difficile imprimis aequo duo regna coire

Foedere. Discessum, fac, conditionibus aequis :

Rex tamen aut iuvenis pacem, cupidusve triumphi,

lrasci facilisve, malo aut persuasus amico,

Aut aliquam arripiens oblatam ex tempore causam,

Continuo solvet. Quid si a victore potenti

Victus et inferior leges accepit iniquas ?

Dissimulare dies aliquot fortasse vel annos

Offensus poterit, dum corrogat undique nummos,

Dum legit exercetque suos, dum percitus ira

Contrahit apta videt bello quaecunque gerendo.

At simul opportuna dabunt se tempora, saevus

Irruet, et quae pace prius concesserat, armis

Nunc repetet : vim illam potius dominique potentis

Esse minas quam liberum et aequo foedere pactum

Vociferans. Facito hunc animi tamen esse pusilli,

Quique anceps iterum non ausit adire periclum ;

Ille tamen rebusque ferox tumidusque secundis,

Nesciet ille diu fortunam ferre secundam,

Non tolerare moras, non se, mihi crede, tenebit

Quin regem miserum bello quem vicerit ante,

Cuique urbes aliquot partem vel ademerit agri,

Nunc fortem validumque etiam minus, appetat ultro.                      [p. 254]

Aut menses aliquot si quis pudor impedit illum,

Apponet reges alios, qui bella movebunt

Prima, dein socium sese dabit improbus illis.

Plurima sic afflicta legas aut perdita regna,

Hoc cupide nimium dum pacis amabile nomen

Amplexi reges, quos belli forte pigeret,

Plus tribuunt hosti quam bello quaerere posset.

Tunc equidem levia haec et non onerosa videntur,

In tabulas dum scriba refert, quia caeca voluptas

Impedit aversamque alio rapit improba mentem,

Aut desiderium patriae rerumque suarum,

Aut gravis et longi nimium fuga foeda laboris,

Aut praesens aliquis belli metus, aut malus error,

Aut quidvis aliud caussae. Post, nube fugata

Ex oculis, sero incipimus tum cernere verum,

Promissis condicta dies cum venit amaris :

Et linquendus ager, maiorum sanguine multo

Partus, et antiquis migrandum civibus urbe est.

Traduntur claves, portis educitur omne

Praesidium, novus immittit victricia miles

Signa, recedentique ferox maledicta superbe

Congerit. Interea foribus pendentia summis

Lilia convellit duri manus improba fabri,

Restituitque aquilas, multum lacrymante colono.

At quae post regio tecta et secura latebat,

Quae felix hunc ante diem non viderat hostem,

Apparet subito velut obiice nuda remoto.

Tum querimur stulti nimium properata fuisse

Foedera, nil victis et nil sperantibus ultra

Durius imponi aut gravius potuisse. Quid hostes,

Quid si etiam graviora iubent ? Mora nulla : sequamur

Imperium et cedamus ei qui cogere possit !

Foedus homo turpisque senex Iovianus ad urbem

Dum properat tantumque novum componere regnum                     [p. 255]

Cogitat, insidias metuens atque arma tyranni,

Damnoso nimium atque inhonesto foedere cessit

Regibus Arsacidis, populus quaecunque Latinus

Omnia trans Tigrim multos possederat annos,

Armeniae regnum, et regem socia arma sequentem

Destituit. Damni plus illa pace relatum est,

Plus ignominiae quam si certamine magno

Victa iterum ad Cannas acies Romana fuisset.

Lysimachus sese atque suos rex tradidit hosti

Ut biberet ; nam tum sitis illum dura premebat.

Utque sitim potu explevit, « Proh Iuppiter, inquit,

Quam cito praeteriens, mihi quanto est empta voluptas

Imperio ». Cupiat nunc effudisse lagenam

Infelix. Si vis exempla domestica regum

Nostrorum, quoniam melius nos instruit error

Interdum proprius, quot tradidit hostibus urbes

Pace Bretigniaca, quantum ditionis et agri

Unus homo longi pertaesus carceris olim ?

Atque is, cui steterat libertas aurea tanti,

Post animi caussa cupiensque reversus eodem est ;

Maluit atque mori servus quam vivere liber.

Quae mihi non aliquo belli scribuntur amore

Aut odio pacis, qua nil iucundius unquam

Esse potest homini, sed ne dum condere pacem

Festinamus et a bello discedere quoquo

Nempe modo, capti dulcedine nominis ultro,

Non pacem nobis, sed bella, sed horrida bella,

Et multo peiora prioribus illa paremus.

Haec populus, sua sunt cui sola negotia curae,

Haec nequeunt alii tenues quicunque tueri,

Quique dolent, metuunt, gaudent cupiuntve, quibusque

Iudicium privata tulit vel gratia vel res,

Quique malo patriae vel turpia lucra sequuntur.

Reges ista vident et amantes regis amici,                                            [p. 256]

Otia non tantum quibus haec praesentia curae,

Sed requies aliquando etiam ventura nepotum.

Nam quid pace bona magis est optabile regi ?

Scilicet ut varias de relligione per orbem

Clemens et placidus curet componere partes ;

Ut commendet oves pastoribus undique lectis

Ingenti studio, sponsor quandoque futurus ;

Et iubeat superesse gregi, ne saevus et ater

Incustodito lupus insidietur ovili ;

Moribus usque bonis populos et legibus urbes

Instituat ; lites, rixas et iurgia fortis

Amputet, eque foro quaestus ac praemia tollat ;

Iudicia et paucis et mandet amantibus aequi

Publica, nec poenam facilis iustumque remittat

Supplicium ; et meritos virtuti reddat honores.

Ut quae longa diu bellorum impensa vel artes

Invexere malae, tot vectigalia plebi

Demat, et immunes equitum velit esse colonos

Hospitiis iubeatque suos sibi condere fructus.

Has sordes et monstra, quibus nunc plena videmus

Omnia, quae pulchro fulgentia cernimus auro

Per fora perque domos et regum tecta, per urbes,

Per vicos volitare caputque attollere caelo,

Eiiciat, manibusque vetet contingere fiscos !

Quae res si fuerint, regnum regemque beatum

Efficient, et qui tali rectore regentur.

Nunc age, quid profers pacem cur regis amici,

Otia cur nolint ? Primum communia vulgo

Quae bona sunt aliis, isti quoque pace fruentur.

Quin etiam plura, et quo pluribus intus abundant,

Quoque domos plures et praedia rure beati

Plura colunt ; adde huc vivaria plena ferarum,

Balnea, piscinas, saltus celsisque decoras

Arboribus silvas et amoenos floribus hortos,                                      [p. 257]

Quae non in tenui aut mediocri copia tecto est.

Seu mage deliciis aulaeque tenentur amore,

Ecqua potest homini contingere pace voluptas

Maxima, quam cum rege suo communiter isti

Non capiant ? Regi nihil est iucundius horum

Convictu, fortuna potens et regia, cultus

Regius, ut solum videatur nomen abesse.

Quae cum tanta frui possint et talia pace,

Cur bello pacem, cur non sua praedia castris

Turpibus anteferunt ? Nisi quosdam fingis agrestes

Immanesque viros eductos lacte ferino,

Nulla quibus mentem titillet honesta voluptas.

An vero metuunt ut inertes pace nec ullis

Artibus et studiis videantur protinus apti ?

Nemo huic ingenio praestat vel lumine mentis,

Non verum citius, non dispicit acrius alter ;

Nec quisquam fandi melior, suavissimus illi

Funditur ore sonus, torrentia fluminis instar

Verba cadunt. Miratur in omni munere primum

Et facile ante alios respublica suspicit omnes.

Ille quidem bello melior, sed prorsus amoenum

Ingenium et civile tamen, nostrisque ferendum

Moribus aspicias, factum nec agrestius illa

Castrorum feritate, aliis ut saepe videmus :

Vir pius et recte faciendi regibus author.

At sine honore domi, sine summo vivet uterque

Imperio ? Nec magna duobus gratia factae

Pacis erit ? Quanquam meritis quae deinde refertur

Gratia, saepe iuvat, studium quoque civibus auget.

At vir amans patriae populares negligit auras ;

Nec porro ille suae veniet minus utilis urbi,

Ingratos etiam prospectet si fore cives.

Si mala pax et fiet iniqua (quod accidet istis

Invitis), facile hac carituri laude videntur.                                            [p. 258]

Sin bona, quis potius confectae gloria pacis

Debetur ? Nec enim legato pacis honorem

Praeconive dabis, sed ei qui maxima cepit

Oppida vi finesque extendit longius agri ;

Qui nostris quacunque pedem ferus intulit hostis

Finibus, huic raptim volat obvius et premit illum

Fronte vel a tergo, possit ne impune vagari ;

Denique sic positis occursat ad omnia castris

Tempora sicque locis pene omnibus imminet hosti,

Ut lassum belli pigeat pacemque duello

Malit, et optatam requiem praeferre labori.

Arma solent praesensque metus legionis et horror

Bellatorum equitum duras inflectere mentes

Ad pacis studium ; tum regis nobile magni

Praecipue clarive ducis cum nomen ad hostem

Venerit, huic subito pulsantur corda timore.

Dic age, si pacem peteres prior, ante Decembrem

Praeteritum, Hispanosque recenti caede feroces

Tunc humilis supplex et victus ad aequa vocares

Foedera, non spernant tua verba precesque refutent,

Imponantque tibi durissima frena iugumque ?

Nunc illos quae caussa subegit quaerere pacem ?

Nempe amissus ager tantus, totque oppida bello

Expugnata locis dimensa in parte duobus ;

Horrenteis acies ferro, castrisque paratum

Stare vident equitem, comisque micantibus ante

Signa duces, ipsumque intra tentoria regem.

Hi pacem faciunt, non qui se venditat hosti

Et levis et cupidus, non qui sibi quaerit honorem

Et populi plausus, divini muneris author,

Sit quanvis ea pax nec honesta nec utilis urbi.

Quam facile humanis aut vafro imponitur astu

Sensibus aut animis cupientum inducitur error.

Fac tamen ignaros istis quosdamve malignos                               [p. 259]

Detrahere atque auferre decus laudemque cupitae

Pacis, et indignos aliena laude fruisci ;

Fac si vis illos etiam secedere in agrum

Privatamque domi procul aula degere vitam :

Iccircone tibi miseri videantur, amoris

In patriam qui tot clarissima signa dederunt,

Quos bene tot gestis soletur gloria rebus ?

Mi non hercle magis quam vir fortissimus ille

Linterni degens ingrata pulsus ab urbe,

Aut qui Palladiis cognomine iustus Athenis

Cessit Aristides. Mala sunt haec propria regum

Magnorumque ducum, ut multa atque ingentia postquam

Officia et studia in patriam melioribus annis

Contulerint, solam pro omni mercede reportent

Invidiam, rapiat falsos ignavus honores

Et mendax aliquis. Tam sunt perversa malorum

Iudicia, in meritos nec iustum semper et aequum est

Arbitrium populi, non et mutabilis aulae.

 

 

V, 6

 

Ad Franciscum Olivarium Franciae cancellarium.

 

Vobiscum Remos una comes ire parabam,                                          [éd. 1560, f. A5r°]

Quum me patronus fisci revocavit in urbem

Auditum Italicas rationes utque praeessem

Iudicio, quod erat de furtis atque rapinis

Regis opum ; nolens opera imperfecta reliqui.

Quid facerem ? Medio rationum examine Burgus

Quaestor in Arvernos propere discedere iussus.

Nil contra absentem nobis decernere visum est.

Altera Beloti dilata est quaestio morbo.

Is rem quaesierat princeps causamque tenebat

Implicitam multis ambagibus atque latebris.

Longum cognitionem alii mandare fuisset.

Nunc equidem sine febre, parum sed corpore firmo est.

Sic fuit haec mea vana reique industria nulli

Utilis ; et tanto carui tamen orbus amico.

Nam facturus eram Remos iter hoc ego tecum.

Tecum perpetuo (via quam longinqua !) fuissem.

At Lotarenum validi iuvenesque sequentur,

Non ego, quem tardum et segnem facit aegra senectus.

Ille fugit comitesque suos praetervolat omneis.

Ipse procul sequor ; ad mensam tamen usque paratam                    [f. B5v°]

Mature venio. Quid enim ? Fortasse periclum est

Ut calidus sudansque bibam. Qui verterat ante

Nos aliquis, nec fronte magis tamen ille benigna

Excipitur nec sede magis dignatur honesta.

Interdum et pateram fervens contingere plenam

Non audet, stomachi veritus laterisque dolorem,

Et me iam saturo demum incipit esse placentam.

Sic neque dura pigris, neque sunt incommoda tardis

Omnia. Sed doleo divulsum me sine causa

Convictu, Francisce, tuo, nec deinde superba

Remorum vidisse foro spectacula, pompam

Sacrorum longam, missa et Ciboria coelo.

Aureolum puerum (curam sobolemque deorum)

Sole magis nitido radiantem, heroas et illi

Bissenos, duodena latus velut astra, tegenteis,

Regem ipsum, nudis humeris et pectore nudo,

Remigii successoris genua ante volutum

Suppliciter, cui multa sacerdos rite precatus

Sacro nuda oleo perfundit membra, gravemque

Imponit capiti gemmis auroque coronam.

Insequitur plaususque virum clangorque tubarum.

Ingens laetitia tectum circunsonat : omnes

Franciscum Regem simul una voce salutant.

Haec ego nec vidi, posthac neque spero videre.

Ut sint laeta diu precor, ut foelicia longo

Tempore, neve ullo turbentur gaudia luctu.

At vos rumor erat celsum procedere Barrum

Usque nec octobris redituros ante calendas.                                      [f. B6r°]

Certum est interea paulisper (dum licet) uti

Libertate mihi concessa et visere nostro

Stampensi fuerit vindemia qualis in agro.

Ut me vel referam Germani ad nobile fanum,

Parisiam vel (eo si forte recurritis) urbem,

Aut ubi fons blandus pulchro dat nomina vico,

Aut Blesis, aliove loco me denique sistam.

Quod si me nostri rationem poscitis oti,

Nil praeter nugas et carmina vana feretis.

 

 

V, 7

 

Ad amplissimum illustrissimumque Principem Carolum Card. Lotarenum, Mich. Hospitalis Epigramma

 

Hoc etiam loculis munus tibi, Carole, nostris                                       [éd. 1560, f. A1v°]

Mittimus : hoc gratum, Carole, munus habe.

Est parvum, fateor ; verum quo forma regendi

Expressa est magni quamlibet imperii.

In multis, haec pauca manu praecepta notavi,

Visa mihi nostris moribus apta magis ;

Quae rex te longe discet meliore magistro,

Seque patris dignum reddet imaginibus.

 

 

V, 8

 

De sacra Francisci II. Galliarum Regis initiatione, regnique ipsius administrandi providentia, Mich. Hosp. sermo.

 

Coelesti est oleo Mariae Puer unctus ad aram                                    [éd. 1560, f. Aiir°]

Virginis. Hoc foelix ut sit faustumque precamur.

Tithoni longos superet vel Nestoris annos.

Talibus interea discat regnare magistris,

Qualeis non alios Regum prior extulit aetas,

Nec quondam puero delegit mater Achilli.

Discat difficilem longe plus omnibus artem,

Antiquos ut amet regere et defendere fineis

Imperii ; dominis quae sunt aliena relinquat.

Illum vicini Reges venerentur, ut alto

Sanctum aliquod terris demissum numen Olympo ;

Illius externi cupiant componere liteis

Arbitrio populi, cupiant discedere bello.

“ Nec tam fortis amet dici, quam iustus, et armis

“ Parta per humanas fugiat cognomina caedeis.

“ Observet promissa, fidemque immobilis hosti ;

“ Nec pacem in bello, neque bellum in pace requirat.

Aut quid discipulos Christi nos esse fatemur,

Si nulla in nobis expressa illius imago est ?                                           [f. Aiiv°]

Haud minor in patriam pietas civeisque tuendos

Cura sit, ut patrium bonus illis praestet amorem.

Tardus et ad poenam, dubiis idem acer apertis

Criminibus vindex, rigidus legumque minister.

Nec res iudicio finitasque ordine liteis

Rescindat ; nec supplicio poenave nocenteis

Damnatosque levet, legum nec vincula solvat.

“ Sive magistratus, sacrorum sive legendi

“ Pontifices, secum ipse diu multumque requirat

Ecquis apud civeis tanto sit dignus honore ;

Nec precibus preciove locum det equisve citatis,

More sed antiquo lecti proscribat aperte

Pontificis nomen vel iudicis. Audiat omneis

Quorumcunque hominum voces et dicta. Morando

Consilium melius capiet neque sero pigebit

Agnovisse malum re denique turpiter acta.

“ Quos non fallit enim Reges inscitia rerum ?

“ Aut quaenam vitare dolos prudentia possit,

“ Uni quum plures ficti insidiantur amici ?

Nam quandoque dies veniet metuenda futuri

Iudicii, quam nemo diem Rex, sive Senator,

“ Sive magistratus fugiet. Poscetur ab ipso

“ Principe non tantum rerum quas gesserit ipse

“ Subtilis ratio, verum et quas gesserit olim

“ Improbus aut iudex aut prava mente sacerdos,

“ Aut alii quibus est delata a Rege potestas.

Ille miser poenas alieni criminis, immo

Exolvet proprii, qui non providerit ante                                                [f. Aiiir°]

Quos, quibus, immeritos vivens mandaret honores,

Quosve minus dignos sacris praeponeret aris.

Nec mihi dignus erit divina humanaque iura

Qui didicit, si non idem coniunxerit aequi

Atque boni studium, si non pietatis amorem,

Et nisi pauperibus faveat, locupletibus aeque,

Et nisi templorum reditus largitur egenis.

Quo mihi nobilitas, quo vana scientia rerum,

Si pietas aberit sacris, a iudice virtus,

Si venalis erit praetor, si fonte lavamur,

Ungimur et terra depenso condimur auro ?

“ Ex his nulla igitur reditura pecunia rebus

“ Regali fisco, reditura est nulla ministris.

Nec tamen ille suos, nec quos Respublica nummos

Suppeditat, demens alios convertet in usus.

Nec dabit indignis, nebulonibus aut parasitis,

Sed bonus ut tutor, qui se rationibus olim

Cogitat adstrictum, summa pietate fideque

Rem geret atque novi resecabit inania luxus

“ Instrumenta : modum veterem patriumque reducet

“ Vestibus et mensis. Sic vectigalia porro,

Quae vis praeteriti suasitque iniuria belli,

Par erit atque decens immensa remittere plebi.

“ Contentum parvo paucis nam rebus egere

“ Convenit. Ulla tamen rodat ne bestia fiscos,

“ Neve palatinus sorex aut blatta videbit.

Scilicet haec pridem toto foedissima regno

Invaluit pestis viresque et robora pascit                                               [f. Aiiiv°]

Imperii : vix quarta redit vel tertia Regi

Pars canonis. Nimium multi regalibus uncas

Admovere manus loculis. Revocandus in arctum

Ille ingens numerus, fraenanda licentia furum.

Quo magis id fiat neve haec scelerata propago

Patronos habeat defensoresque nefandi

Criminis, hoc mihi saepe monendum et saepius, omnes

Abstineant donis, praesertim quique futuris

Iudiciis praeerunt et quorum est summa potestas.

“ Tam firmum nihil est, tam clausum, aut denique sanctum,

“ Quod non expugnet vis auri ; nec minus est fur

Qui praedae partem capit, ac qui surripit ipse.

Tu furem excusas Regi corruptus ab illo

Restituisque loco damnatum, turpiter unde

Exciderat. Quid agis ? Nempe hoc, furetur ut ante.

Quid, praeter veniam censes quum praemia furi

Danda velut merito ? Pudor est, pudor, addere plura.

Ergo paucorum fidei mandabitur arca

Publica : nam valde est custodia lubrica nummi.

“ Ipsi custodes custodis egere videntur.

At fiscos augere malis rationibus ullis

Ne cupiat, fictique suos ne criminis unquam

Insimulet, iustove rei nec fine peracti

Ne bona liberto properet donare potenti.

Saepe bonus minimeque nocens sectoris avari

Opprimitur studiis et crimine concidit uno,

Quod pulchras aedes vel opimum possidet agrum.

“ Ne mimis etiam vel delatoribus aurem                                              [f. Aiiiir°]

“ Praebeat iniustove sinat succumbere quenquam

“ Iudicio ; ne pro compertis atque probatis

“ Accipiat quae vox inimica vel aemula finxit.

“ Turpe quidem miseros vita spoliare bonisque,

“ Turpius at recti specie falsisque latenter

“ Testibus appositis et iudice non satis aequo.

Condemnat cupide nimis illum praetor iniquus,

Cui putat iratum Regem vel Regis amicos.

Quo gravius peccant patulis qui crimina Reges

Auribus accipiunt quae de quocunque feruntur,

Praesertim invisum vel detestabile crimen

Cum forte arguitur reus admisisse. Velut si

Maiestas populi vel Regis laesa putetur,

Intendit parteis animum quaesitor in omneis :

“ Ipsa fidem, simul est audita calumnia, fecit.

Occidit infoelix intra ipsa exordia, nullo

Saepe suo merito, sceleris vel temporis ardens

Invidia potius. Neque post adiuverit illum

Commonstrare dolos fictumque ostendere crimen.

Prima semel defixa animis haesere, nec unquam

Stultitiam volet ille suam quicunque fateri,

Credulus et praeceps, sed prima tuebitur usque

Et semel offensum constans offendere perget.

Quaerendum fuerat, quis sit delator et in quem

Dicat quove animo : prior eius vita reine

Absentis melior. Nam qui bonus ante fuisset,

Ausum immane nefas subito, vix credere par est.

Si tamen urgetur res suspicione, vocandus                                          [f. Aiiiiv°]

Est reus, obiecto coram ut se crimine purget.

Horrebit vultum falsus delator et ipso

Aspectu confusus erit dignamque subibit

Pro scelere immani tanto sub iudice poenam.

At delatorum genus utile, saeva nocentum

Ne Regem lateant peccata, bonosque malosque

Ut quamvis absens facile internoscere possit.

Est ita, dum norint sibi non impune futurum,

Si quid in auriculam mendax effundere lingua

Ausa fuit. Tua me bis, Carole, dextera salvum

Praestitit a rabidi ferali dente leonis,

Nec metuam diras unquam te vindice linguas.

Atque utinam quam se praeclara est ultus Apelles

Insignis tabula, tam nostro carmine possim

Exprimere, hoc quam sit tetrum exitialeque monstrum

Regibus et populis, quantas det saepe ruinas.

Ostendam plane quibus orta calumnia surgit

Principiis ; ut avariciam torvumque tuentem

Invidiam comites secum trahat, ut mala blandis

Insinuet dictis et blando carmina vultu.

Regem autem stupidum, buccisque fluentibus, ore

Distorto, foeda facie, rudentis aselli

Auriculis, quocunque vocaverit illa, sequentem :

Ipsius ante fores delator et ostia circum

Excubat observans, ut verus nequis amicus

Ingrediens somno stertentem suscitet alto

Et faciat, tenebris amotis, cernere verum.

Sic perit ille miser fictis ignarus et absens                                            [f. Bir°]

Criminibus, quoniam purgandi oblata potestas

Nulla sui, vel Rege aliud curante, vel istum

Ut magnum longumque nimis fugiente laborem.

Fac non nolle, tamen studiis illius honestis

Obstabunt, aliique moras et tempora nectent :

Praetermissa semel referet se occasio nunquam.

At noster faciles aditus venientibus ultro

Praebebit populis : oblatos ipse libellos

Accipiet manibus, lacrymosas ipse querelas

Audiet et responsa dabit poscentibus ipse.

Quam iucunda, putas, facies est regia, civi

Et quam grata suo ? Tanti nihil esse videtur.

Nunquam, dura licet, gravis illius ore repulsa est.

Annuit : hoc quodcunque etiam debebimus ipsi.

Respuit : audivit prius is tamen, inde negavit.

Atque ita nemo fere tristis discedit ab illo.

Et patrum fama est aetate fuisse, iuberent

Qui mollem Reges et inertem ducere vitam,

Nil agere et levibus traducere tempora nugis,

Nullum congressu, nullum sermone petentem

Dignari, celso tenues contemnere vultu,

Abiicere imperii curam, nullamque suarum

Luce voluptatum, nullam intermittere nocte,

Is fructus regni tanquam si maximus esset.

Tales Assyrii Reges Francique fuere,

Tota palatinis dum rerum cura magistris

Cesserat : haec illis regni socordia finem

Attulit, his animos contra ius fasque rebelles.                                     [f. Biv°]

Quare nec fidum potes hunc nec Regis amantem

Dicere, qui celsos usurpat Regis honores,

Abrogat imperium domino. Capitale nefasque

Est Persis habitum solio sedisse tyranni.

Tu solus regnes, solus domineris in Aula,

Nil adeo Regi praeter diadema relinquas,

Et nudos regni titulos et nomen inane ?

“ Quid non ambitio, quid non mortalibus auri

“ Suadet avara fames ! Moderata potentia quanto

“ Iustior est et quam magis expers ipsa pericli !

Ne sit Rex igitur vel iners vel mollis, et oti

Atque voluptatum coeno demersus in alto !

Regem nanque volo, non fucum inducere regnis.

Nec sibi plus sumant comites quam legibus aequum,

Quam mos et ratio, quam Rex concesserit illis.

Nec vero ludis Reges prohibemus honestis,

Venatuque pilaque, virilibus insuper armis,

Idque adeo si forte vacabit et omnibus ante

Defuncti curis fuerint operumque soluti.

At si continuo pergent assuescere ludis,

Post egre redeunt et tardi ad seria, quum res

Exigit. Iccirco pueri iuvenesque docendi

Ante annos atque ante diem supponere duro

Colla iugo, ne ferre laborem forte recusent

Insolitum, gravior quum post accesserit aetas.

Anglus Aquitano Francos eiecerat agro

Et desperatis iam rebus Poto redibat,

Hirrus et, insignes armorum laudibus ambo.                                       [f. Biir°]

Atque, ut dura nimis belli fortuna ferebat,

Tectum ingens moesti subeunt Regemque salutant.

Ille choros media ridens agitabat in aula,

Permistus niveo candentibus ore puellis.

Et procul ut vidit, « Scitene (exclamat) amici,

Exercere pedes videor ? » Cui Poto vel Hirrus

Tristia ducentes suspiria pectore ab imo :

« Nae tu inter ludos choreasque, sepultus amore

Foemineo, perdis pulchrum hoc et nobile regnum ».

At non incassum iuvenes ea dicta dedere.

Nam subito memorant ex illo tempore Regem

Mutatum et positis conversum ad seria ludis.

Servandi studium gregis armentique fidelis

Pastor habet : cuiusque rei sua cura magistris.

Ars etiam quaedam dominari in bruta putatur.

Quam si turpe malumque viris agrestibus artem

Negligere aut nescire etiam, quam turpius istos

Qui praesunt hominum generi non illa tenere

Nec curare, quibus homines populique reguntur ?

Rex igitur primis noster iam discat ab annis

Quae tanto imperio dignum se reddere possint.

Et quanquam fidis comitatum semper amicis

Esse velim, nihil et moliri insigne vel altum,

Nil operae precium, consultis non prius illis,

“ Non tamen usque suis diffidet viribus, ut non

“ Audeat ipse aliquid per se, ut non ante remotis

“ Omnibus, in tacito se consulat ipse recessu,

“ Quid Regem deceat, quid honestum aut utile factu,                       [f. Biiv°]

“ Quam rem suscipiat, quibus explicet inde ministris ;

“ Ut caveat vitetque dolos et prava suorum

“ Consilia, ut monitis addat melioribus aurem.

Quinetiam admissus semel imprudentibus error

Multorum erudiit menteis, vitaeque sequentis

Dux bonus et sapiens est Regibus atque magister.

« Hoc faciens lapsus sum turpiter : hic mihi stulto

Verba dedit ; posthac nobis erit ille cavendus.

Hunc mihi delegi recte cui credere possim ».

Sic medium teneat, neque se plus diligat aequo

Elatus blandis hominum sermonibus, Aula

Quos habet innumeros. Neque sese negligat ipsum,

Sed gravis ut censor, voces et verba loquentum

Expendet, fictis veros distinguet amicos.

Atque utinam centum genitrici proroget annos,

Proroget uxori atque amitae Deus. Et tibi fratres

Longa duos praestet venturi temporis aetas

Incolumes, ortos Lotari sanguine fratres,

Huncque senem profugum modo qui revocatus in Aulam est,

Unde per invidiam pulsus decesserat olim.

Non pia, non et fida tibi, Rex maxime, deerunt

Consilia his vivis. Res (si vacat) aspice coeptas,

Aspice prima tui quae sint fundamina regni :

Maiorum nemo posuit meliora tuorum.

Non tamen iccirco tibi palpum obtrude vel illis.

Nam quid sola potest hominum prudentia ? Verum,

Principium tibi sit, bone Rex, et norma regendi

“ Imperii assiduus timor et reverentia sancti                                       [f. Biiir°]

“ Numinis ; haec praeeat tanquam fax semper eunti.

Namque homines, quanvis praeclara mente fideque,

Multa vel ignari peccant, vel non inhonestis

Impulsi studiis aliquave cupidine, multa

Mille modis aliis etiam sine fraude ; parique

Involvunt errore animos et pectora Regum.

Non ita coelestes animae quibus omnia semper

Cognita sunt penitus rerum quaecunque geruntur.

Nec fallit quenquam Deus et neque fallitur ipse.

Hic tua caeca reget tenebris vestigia noctis,

Luce reget media. Nemo duce labitur illo.

Cuius nempe vicem quando geris et tua nulli

Magnorum cedit collata potentia Regum,

Omnia dicta (quoad poteris) tuaque omnia facta

Assimilare Deo debesque accepta referre.

Et quoniam (veteres ut dicunt) maximus idemque

Optimus est, talem quoque te praestare memento.

Nos autem, qui visum ulli notumque negamus

Esse Deum, tamen et qualis sit patria virtus,

Maiestas et quanta Dei genitoris, ab ipso

Coniicimus Nato, qui se mortalibus olim

Miscuit et pariter vixit, mox deinde revixit.

Quem vivum quisquis vidit, putet ille Parentem

Se vidisse : fuit nam vera ipsius imago

Filius in terris. Noscendi haec una Parentis,

Praeterea via nulla. Sed ille per aethera purum

Iampridem elapsus celso consedit Olympo.

Atqui multa sui nobis monimenta reliquit                                             [f. Biiiv°]

Ingenii, morum, verae pietatis : ab illo

Tradita perfectae manavit formula vitae.

Ille Deus quo sit cultu, qua mente colendus,

Qua prece conveniat placari, et quam bene grata

Ipsius ante aram cordis cadat hostia nostri,

Edocuit, verum templisque indixit honorem.

Omnibus hunc animi nervis et pectore toto

Diligere atque aliud nihil aeque iussit amare,

Qui coelum et stellas et totum condidit orbem.

Nos genuit, pascit genitos, alit, educat almo

Ubere. Parcit eis merito quos perdere possit.

Et quis enim nostrum peccat non omnibus horis

Supplicio condigna gravi ? Tamen omnia tentat

Ille prius saevum iaciat quam nubibus ignem,

Datque locum veniae, quoties se surrigit ante

Lapsus homo et vita mutat meliore priorem.

Qualis amor Domini, talem nos inter amorem

Reddere et auxilio miseros opibusque iuvare

Praecipimur, nullam reminisci temporis iram

Praeteriti, nullam ad solem perferre cadentem

Et faciles ultroque aliorum ignoscere culpae.

Hoc nos privati, quibus est cognatio nulla

Cum superis, facimus. Quo Reges aequius omneis

Diis genitos facere et caelo se reddere dignos.

Tu vero cui summa Deo delata potestas

Quique etiam praestas aliis tam Regibus unus

Quam Reges alios plebi praestare videmus,

“ Tu bonus et clemens esto similisque Deorum                                   [f. Biiiir°]

“ Qui coelos habitant. Propria est clementia Regum.

“ Tu malis servare tuos quam perdere civeis.

Et quam olim veniam expectas a Rege Deorum,

Impertire aliis hominum Rex. Utere parce,

Aut nunquam, horribili gladio, nisi pene coactus

In desperatos, medicorum more secantum

Arida quae modo sunt et putrida corpore membra.

Est quiddam medium : nec laus quaerenda severi

Suppliciis hominum, nec laus clementis et aequi

Est venia passim tribuenda et dissolvendis

Legibus. Exemplum non longe extraque petetur

Lenis mansuetique animi. Fer lumina retro.

Vel genitore tuo vel avo clementius unquam

Nil sumus experti. Facilis vel promptus ad iram

Neuter erat : iecur et placabile pectus utrique.

At genitrice tua quae foemina mitior ulla est

Omnibus in terris ? Quae quum excandescere nuper

Iure videretur caeso potuisse marito,

Non solum non ulta suos est illa dolores,

Sponte sed ignovit suaque iis permisit habere,

A quibus atroces animis exceperat ictus.

Ignovere suis obtrectatoribus ipsi,

Quorum consilio stat adhuc res Gallica, fratres.

Multa novi quae ferre solent exordia regni

Damna, fugas, raptusque bonorum, vincula, caedes,

Nec sumus a quoquam passi neque Principe nostro

Sensimus. Inversus sonitum vix reddidit axis.

Ergo sis, Francisce, tuis et mitis et aequus                                     [f. Biiiiv°]

Civibus ; ac mandata Dei cultumque perennem

Iam meditare puer, curam meditare tuorum.

Nanque haec prima tuae virtutis semina surgent

Paulatim pariterque tuo cum corpore crescent

Et super alta suos extendent sydera ramos.

Tunc neque nos puero sub Rege fuisse pigebit,

Nec te discipulum taleis habuisse magistros

Imperii, et iuvenem laudes aequasse Parentum.

 

 

V, 9

 

Ad Iacobum Fabrum iter Nicaeum.

 

Treis adeo totos descripsit et amplius orbes                                       [A, p. 273]

Luna ferens hiemem, pluvias, et frigora secum,

Quos ego nunc menses ? Annus magis esse videtur,

Ex quo Francisci regis discessimus aula.

Nam quibus est dulci patria domibusque relictis

Trans maria aut montes, alio procul ire necesse,

Non illi properant celeri discedere cursu,

Sed mage respiciunt retroque ad moenia tristes

Convertunt oculos ; et si nihil obstet, ad illa

Prima suae aetatis cunabula sponte recurrant.

Multa quidem modo vera movent, modo gaudia falsa

Mortales animos, sperare iubentia magnum

Nescio quid, felicem et in omnia tempora vitam,

Et patriae inducunt oblivia dura novasque

Externo subigunt caelo perquirere sedes.

Ut cum conditio pulchri est oblata mariti,

Ardet amore novo mulier : via nulla volenti

Difficilis, seu messis erunt seu tempora brumae,

Seu pedibus, fragili seu nave per aequor eundum est.

Tales principio tangunt praecordia motus,

Verum ubi et illa viae sese permisit, et unde

Exierit, secum quos ante reliquit amicos

Cogitat, et quam saepe cadit spes vana futuri,

Vellet non movisse pedes extraque tulisse

Limina. Quinetiam vestigia forsan, utrumvis

Cum possit, referatque domum redeatque libenter.

Haec eadem optatum vidit simulatque maritum,

Spernit amicitias veteres carosque parentes

Et natale solum et quicquid fuit ante puellae

Iucundum, atque novo post omnia ponit amori.

Et quis enim potuit vitare Cupidinis ignes ?

Aut quem saevus Amor sibi non parere coegit ?                                 [p. 274]

Quicquid erit, non pauca animi tum signa dolentis

Vidimus in vultu dominae : crebrique per omnem

Sermones de rege viam, de matre fuere

Principis, ut facile invitam migrare putares.

Quae mihi non memorare libet, ne versibus atris

Obductum vobis renovem iam pene dolorem.

Dicemus tantum dicemus carmine longo

Ecquod iter nostrum fuerit, quas vidimus oras,

Quorum hominum et per quas vestigia fecimus urbes.

Tum si iucundum, gratum aut memorabile dictu

Acciderit quicquam, narrabitur hoc quoque vobis.

Egressi Blaesis, qua rex est luce profectus,

In Remorantina primum consedimus urbe.

Quae res, et quae prima fuit tum causa morandi

Vos audisse puto : nam cur ego cognita vobis

Persequar et vanis onerem sermonibus aures ?

Hic Biturix adeundus erat primusque Viarzo,

Nobilis et Carli Mehuenus funere regis.

Quae regina tamen vitavit, Avarica necnon

Moenia, ne cives sumptu vexaret inani.

Hac ego iussus iter feci dominamque sequentem

Devia vix Duni quarta post luce revisi.

An tibi Borbonias multo cum felle placentas,

Et memorem foedo luctanteis aequore mulos,

Sargiacum pontem nemorosaeque arva Colubrae

Inferna peiora via, peiora Pitivi

Fertilibus campis et Lori mollibus arvis ?

Urbis prima suae portas et sacra Molinum

Templa coronavit clausisque effusa tabernis

Ordine tota suum plebs est comitata senatum.

Venerat huc sextum ante diem dimissus ab aula

Nuntius et creta postes signaverat alba :

Iusserat et dominae venienti occurrere cives.

Villanovanus opes reliquas monstravit et hortos                                [p. 275]

Extinctae gentis pendentiaque arbore poma,

Media quae misit quondam (mirabile visu).

Fons etiam dominae testari visus amorem

Maiores fundebat aquas caeloque ferebat

Altius. Hic soles inviti quinque moramur,

Dum vaga se referunt veteres ad flumina ripas,

Aucta repentinis nivibus pluviaque sequente.

Hinc proficiscentes Bessumque humilesque Varenas

Et celsae fumosa subimus tecta Palicae.

Septem marmoreis ibi tollitur ampla columnis

Porticus ex dono Ligurum, domus ipsa refulget

Ornatu passim vario et laquearibus aureis.

Venimus hinc longam iam sole cadente Roanam,

Unde Liger confisus aquis et fluminis alveo

Insuetas audet primum iam ferre carinas

Subiectis variasque locis transmittere merces.

Omneis incolumes fatum servarat ad illam

Usque diem, servarat heram comitesque puellas.

Bogomarum, quanvis picto confideret ore,

Multaque iactantem febris tamen aspera cepit.

Illius amissi morbo lususque iocique !

Sed tamen indutus vulpinae tegmine pellis

Tertullus, nivea perfusus et ora farina

Saltavit satyrum choreasque agitavit agresti

More ; dein sic ludum ornavit ut ipse sederet

Arduus in baculo complexaque crura teneret.

Nunquam sede super tali consisteret ille,

Si non in truncum procumbat corpore toto,

Quem manibus terra defixum utrisque gerebat.

At quoties laeva in dextram se versat et alte

Erexit truncum ! Nisi se libraverit aequo

Pondere, vix certam potis est vitare ruinam.

Hunc alii iuvenes imitati, tum sua duro

Membra pavimento fundebant non sine risu.                                      [p. 276]

Vis etiam monstrem curae nos esse deorum

Ac memorem non visa prius miracula quaedam

Et quae votiva videat si picta tabella

Posteritas hominum miretur ? Ut ad iuga montis

Venimus a Tarara coepit qui nomina vico,

Ebrius ut semper, Dalbeni auriga poetae

Dum malefirma loco vestigia ponit iniquo,

In praeceps cadit inter equorum terga rotasque ;

Et memor usque sui ferventem sistere currum

Obnixus frustra pedibus conatur. At illi

Per medium pectus, per viscera ferreus orbis

Volvitur. Attoniti certatim tollere corpus

Accurrunt socii. Iam sese erexerat ille

Impiger ostentans nudum sine vulnere pectus.

Creditur ebrietas, multos quae perdidit olim,

Hunc servasse virum. Nam multo cum gravis esset

Inflatus venasque mero, robustius actas

Sustinuitque rotas et pressum ponderis omnem.

Lugduni comitum fuerit quae pugna duorum

Cantabo, longis cum diceret alter eundum

Navibus et suaderet equi vitare laborem,

Alter aquas Rhodanique timeret saxa furentis

Ingentesque pilas et subter euntia pontes

Flumina, nec fragili vellet se credere ligno.

– Nil est quod metuas, ego te (Dorsennius inquit)

Salvum atque incolumem sistam procul urbe Cavarum.

– Qui potes hoc ? Etenim nunquam me flumine lavi,

Nunquam nare puer didici. Possum (o bone) possum,

Si me audire voles. Ego bina tumentia vento

Cingula subnectam lateri, queis nixus aquarum

Summa tenens fluvio nunquam mergere profundo.

– Hoc alius quisquis volet, experietur, et audax

Insolito cursu caelum tentabit et undas.

Nam memini quendam fictis cum fideret alis,                                     [p. 277]

Praecipitem ex alto sese demittere muro

Ausum, sed frustra commovit in aethere pennas,

Et fracto pueri riserunt crure cadentem.

Tum mihi culcitris substerni mollibus optem

Pingue solum ; fugiam silices et strata viarum.

Ut trepidi saliunt male pisces littore sicco,

Nec facile in terra vestigia ponit hirundo,

Sic ego nec volucrum nec iter tentare natantum

Author ero cuiquam ; nec si me vertere possim

Aligerum cupiam, pinnis vel mobile corpus.

Naturam moneo (coget vis nulla) sequatur

Quisque suam nec quo pedibus contendere possit,

Tentet adire mari, transnare vel aera pennis.

Quinque dies totos deducta colonia Planco

Nos habuit. Sed quam prior aetas illa videbat

Acrius, ut communis ei tum cura salutis

Maior erat ! Nitidis in collibus aere puro

Urbs fuit, unde omneis longe prospectus in agros,

Deerat aquae rivus. Fontes procul urbe petiti

Ad fanum Stephani ; celsos aqua ducta per arcus.

Sed veterem consumpsit edax furor igneus urbem.

Nunc inter montes Ararisque fluenta premuntur

Angustae nimium spatiis brevioribus aedes.

Nec tam multa virum tam parvo millia possent

Esse loco, nisi summa domus fastigia tollant

Altius et ternis geminent coenacula tignis.

Mane vapor crassus nebulae petit ora nec ante

Discutitur quam sol medium confecerit orbem.

O, vere caeci Chalcedones ! Attamen ipsi

Qui praestant opibus cives, nunc inter aquarum

Ductus atque urbis veteres in monte ruinas

Aedificant ; patresque suos errasse fatentur.

Spina latus dextrum Rhodanoque Ararique sinistrum

Cinxit ; et ex alto misceri cernit in unum                                               [p. 278]

Flumina magna duo ac totam circunspicit urbem.

Aedibus illius nihil est vel amoenius hortis.

Qui sic aedificant mihi cum ratione videntur

Insanire aliqua vel non male ponere nummos.

Nec procul hinc parvae vestigia magna Viennae.

Dum res Allobrogum stabant, ea montibus altis

Iura dabat Rhodanumque habitantibus inter et Alpes.

Nunc invita loco decessit, et altera Graecum

Urbs quae nomen habet primos accepit honores.

Hic tibi se permulta dabunt monimenta Latini

Nominis, ingentes sculpto de marmore portae,

Arcus innumeri, praetoria, Caesaris aedes,

Et qui disiectis per saxa canalibus urbem

Dulcis aquae repetit leni cum murmure rivus.

Unde sacros latices dum plenis haurio palmis

Me penitusque immergo loci deceptus amore,

Immodicos sensi stomachi ventrisque dolores.

Hinc nos magnificis excepit Russilo tectis,

Russilo Turnoni domus inclyta. Nil fuit illo

Hospitio dominae iucundius. Ipse legendi

Pontificis causa maior Turnonius annos

Treis aberat totos Romae, dum funere funus

Accumulant Parcae. Minor intus dulcia nobis

Vina ministrabat, plenisque obsonia mensis

Multa auro argentoque nitens et munda supellex,

Multi Sidoniique operis Phrygiique tapetes.

Hinc Valiae fanum parvique ad moenia Tinni

Venimus. Adversae Turno est in margine ripae

Arduus, et Rhodanum premit alta rupe sonantem.

Montibus his prima est nascentis gloria Bacchi.

Turnoni quanvis volat inclyta fama per orbem,

Alba tamen meliora ipsi Tinnina fatentur

Indigenae, et praeferre etiam Vivaribus audent,

Quanquam melle fluunt illis mage dulcia vina.                                    [p. 279]

Dum sternunt lectos famuli, dum coena paratur,

Transvehimur Rhodanum parvamque ascendimus urbem,

Turnonum quae prima dedit cognomina genti.

Hic domus est florens studiis, constructa superbo

Ingentique opere, hanc maior Turnonius ante

Condidit ipse suis opibus Musisque dicavit.

Immensis etiam post vectigalibus auxit,

Unde peregrinis doctoribus annua merces,

Et pueris inopique essent alimenta iuventae.

Huc gens Allobrogum sacras ad Palladis artes

Et natos extrema suos Provincia mittit.

Nec procul hinc Isarae rapidum transmittimus amnem

Navibus atque Droum, rupto qui ponte per agros

lbat ovans praedamque hominum pecorumque trahebat.

Nec te carminibus praeclara Valentia nostris

Aut liquidos fontes et mollia prata silebo.

Tu legum fontes aperis, tu iuris et aequi

Prima subalpinis monstrasti gentibus artem.

Sed iuvenum faciles animi capiuntur in urbe

Saepe tua, et teneras ardent sine more puellas ;

Mentitique patrum spem turpiter inde suorum,

Aut vertere solum aut in propria tecta reversi

Exegere suis despectum civibus aevum.

At Lorii curvo vitreus fons manat ab antro,

Dignus carminibus Flacci doctive Maronis,

Nobiliore loco, Roma, vel dignus Athenis.

Nunc rudibus praebet latices potumque benigne

Agricolis, Rhodanique obscurus mergitur undis.

En tibi iam duri sensim mitescere colles

Incipiunt Rhodanusque suas extendere ripas

Liberius, spatiisque incedere gaudet apertis.

Quis caelum et campos, qui sunt regionibus illis

Trans et cis Rhodanum, Montis quis vina Limarri,

Quis Iubram et Rubium condigne laudibus ornet,                               [p. 280]

Ingentes fluvios cum nix e montibus altis

Liquitur aut pluvias cum Iuppiter aethere fundit,

Nunc genua alipedum contingit neuter equorum ?

An castella tibi praeruptis ardua saxis

Enumerem Rhodani spernentia fluminis iras ?

Exin saxa Novi transcendimus aspera Castri,

Et tumulos, Donzella, tuos ; mox Petra recepit

Hospitio nos Lata suo. Paulinus ab agris

Vina dedit convecta suis coenamque puellis,

Barbaricisque domum spoliis ornavit et auro.

Pons erat ad dextram rara mirabilis arte,

Ingentis Rhodani ripam qui iungit utranque.

Hac quicquid mercis Narbo ditesque Biterrae

Lugdunum mittunt, Mons Pessulus atque Nemausus

Commeat ; urbs posita est adversae in margine ripae.

Proximus huic fractas ostendit Arausio magnae

Urbis opes, et nunc propter monimenta Latini

Nominis et claros Marii visendus honores

Marmoreus caeloque ingens attollitur arcus :

Fatidicae spectes in eo prognostica Marthae,

Ardentemque facem manibus quam virgo gerebat,

Commissam Marioque gravem post consule pugnam

Binaque devicto surrecta ex hoste trophaea.

At supero monti quae pars coniungitur urbis,

Integram magni frontemque aditumque theatri

Servat adhuc, corrupit edax nam temporis aetas

Caetera et ignari quondam manus improba vulgi

Quod nunc in mediis posuit sibi tecta ruinis.

Millibus hinc denis urbs distat Avenio tantum,

Nobilis et longa magnorum cognita sede

Pontificum, quo se Latio Romaque relicta

Contulerant. Nunc missus ab urbe vicarius alta

Pace regit populos. Nil ponte superbius illo

Quem subter Rhodanus multis iam labitur auctus                              [p. 281]

Fluminibus. Moles etiam miranda palati

Materia et sumptu, paulum aut nihil artis in illa est.

Ac tibi si monumenta placent antiqua, videbis

Felicem Laurae tumulum cineresque beatos

Laudibus ingenioque et summi carmine vatis.

Quin etiam muri laudantur et ambitus urbis.

Nam neque Iudaeos visum est in laude colonos

Ponere, nec vero commercia gentis Alanae,

Impia quam dicunt tacitis praecepta fovere

Mentibus, errores et adhuc retinere parentum.

Hac rapidus Boreas exortus nocte domorum

Plurima deiecit fastigia : vidimus ipsi

Haud tenuem tanto convulsum turbine murum.

Cumque die placuisset iter properare sequenti,

Multae praecipites ab equo cecidere puellae,

Multi acres fortesque viri. Quin unus in illis

Excussum vento capitis dum tegmen avarus

Insequitur, mediis pene est absorptus in undis.

Monte Cavo, qui vicus eo sic nomine dictus

Quod suberat monti, noctem perduximus illam.

Hinc fortunatus longe lateque patentem

Planitiem riguos aperitque Cabellio campos.

Non maiora aliis nascuntur Persica terris,

Non ager aut alius fert aeque mitia poma.

Pluribus immissus variisque Druentia rivis

Prata rigat, duplicem domino referentia fructum.

Desuper horrendus saxis mons imminet urbi,

Quem veteres coluisse ferunt. Sed montis iniqui

Pertaesos tandem venisse ad plana minores.

Nunc etiam antiqui cernas vestigia muri

Et vetus inscriptum Pompeii nomine marmor.

Caetera longinqui delevit temporis aetas.

Millibus hinc distat non amplius Orgo duobus,

Lotarenorum ditionis, at inter utranque                                               [p. 282]

Saxa ruit stygiasque Druentia volvit arenas.

Non alius celsis revolutus montibus amnis

Vicinos ripae populatur latius agros.

Tunc etiam inflatus rapide spirantibus auris

Navigia horrendis iactabat parva procellis.

Hic meus abiecto risum tum pondere mulus

Astanti populo commovit, inire frementes

Dum detrectat aquas parvamque ascendere navem.

Sed tandem iratas constrictum fune retorto

Et frontem atque oculos velamine vestis opertum

Tergaque percussum flagris transire coegit

Mulio, saepe licet ferrata calce petitus.

Apparent longe lapidosi tecta Saloni :

Hic mendax contorta dabat responsa petenti

Nostradamus populo. Iam (quae dementia !) regum

Dictis nobiliumque animos et corda regebat.

Haec aliena Deo prudentia : namque futuros

Prospicere eventus mortalibus ille negavit.

Occurrunt nobis sitientes inde thalassi,

Et falsis Martegus aquis, prope millia septem

Introrsus terras fluvio stagnante refusus.

Hunc in secessum magno sese agmine pisces

Iactati ventis et fluctibus aequore in alto

Proripiunt. Homines vicinis undique pagis

Concursant captamque trahunt ad littora praedam.

Berra lacu medio iacet insula. Sal ibi multum

Conficitur longeque per omnes mittitur oras.

Progressi septem vel millia circiter octo,

Rupibus ex altis longe maris aequora vasti

Prospicimus, Graecis fundataque moenia quondam

Exulibus, villasque frequentes moenia circum

Tot numero quot sunt agri prope iugera culti :

Quae magis ipsa placent variis divisa colonis

Quam totum si forte solum domus occupet una.                               [p. 283]

Forsitan expectas ut longo carmine dicam,

Massiliae, primum quam sit vetus urbis origo

Quique hominum sermo fuerit, quae vita, priusquam

Barbara colluvies antiquum infusa decorem

Verteret et longo mores corrumperet usu.

Quae Graiis disces scriptoribus atque Latinis.

Est olei vinique ferax ager ; optima ficus

Nascitur his et multa locis, conditaque longe

Mittitur extremos ad Belgas. Urbs tribus ipsa

Partibus alluitur pelago : tutissima nautis

In portu statio. Nam montibus undique venti,

Ipsius angustis prohibentur faucibus hostes,

Quas ipsas triplici coniungunt nocte catena,

Nequa intro penetrare ratesque incendere possit

Vis inimica. Sitam celsis in montibus arcem

Perpetui vigiles adservant ; unde per omnem

Circunferre oculos possunt et lumina pontum,

Quot numero naves illi transire per altum

Conspiciunt ; totidem caelo rutilantia tollunt

Vela, quibus signum subiectis civibus imis

Dant procul. Expediunt illi sua protinus arma

Atque omneis aditus obiecto milite complent.

Multum armis et classe valent. Dux deesse videtur

Tantum, continuo armorum quos imbuat usu.

Strossam omnis veluti Pollucem et Castora fratres

Nauta vocat rebus dubiis ; solumque potentem

Ventorum atque maris per secula multa fuisse

Praedicat et solum cui cesserit Auria ductor

Nobilis ac viso pavitans profugerit hoste.

O, te Massiliam, si viveret ille, beatam !

Quo duce nulla tuis se conferat altera bello

Militibus gens, nulla tuos urbs aequet honores.

At nunc Etruscae castellum ignobile gentis

Dum nimis incautus spatiis explorat apertis                                         [p. 284]

Et propius muro succedit, saucius ictu

Fulmineo pulsae nitroque et sulphure glandis

Concidit : haud dignum tanta virtute periclum !

Hic dux Emanuel progressus ab urbe Nicaea

Occurrit dominae. Fuerint quae gaudia noctis,

Illius haud facile est dictu, et quae deinde sequentum.

Ire mari nuptae placuit dulcique marito

Addere se comitem ; pedibus procedere iussi

Queis mare suspectum est, ego non postremus in illis.

Massilia celsas Ligurum via ducit ad Alpes,

Per mediam vallem duris latera ardua cinctam

Montibus et celeri labentia flumina cursu.

Albani primum consedimus, inde propinquo

Zachariae fano, quod abest prope millibus octo.

Arduus ad dextram mons Balma vetusque sacellum

Huic Mariae sacrum Domini, quae lavit et unxit

Mollibus abstersitque pedes et crura capillis.

Namque ferunt Mariam domino crudeliter acto

In sublime crucis lignum, stipante frequenti

Agmine sanctorum, parvam conscendere navem

Littore in Assyrio et rapidis se credere ventis

Ausam. Sunt qui sponte negent solvisse, sed una

Cum sociis illam in navem rectore carentem

Remigibusque, cito ut mediis occumberet undis,

Impositam tenuisse tamen (mirabile dictu)

Littora Massiliae et nullum amisisse suorum.

Atque alii comites alio per culta locorum

Dilapsi et variis habitatas gentibus urbes,

Relligione nova populos ut luce carentes

Imbuerent. Mariam deserta atque invia fama est

Delegisse cavoque famem tolerasse sub antro

Duris herbarum radicibus. Ipsa videtur

Asperitas convexa loci durumque cubile.

lndigenae sacros cineres venerantur et ossa,                                      [p. 285]

Et monstrant leviter signatae frontis honorem.

Hic quondam Mariae domus est habitata, sed illam

Multaque praeterea sanctorum corpora patrum

Maximii nunc vicus habet, templumque superbum

Regis opus Carli, Mariae qui condita terra

Ossa diu genti prius ignorata retexit,

In somnis monstrante Deo, capitique coronam

Virginis imposuit quam rex gestare solebat.

Proxima Briniolae regio fert optima poma

Prunaque suppeditat totum laudata per orbem,

Dulcis aquae fontes et non immitia vina.

In medio annosas ramis ingentibus ulmos

Erexere foro, vel agresti umbracula pubi

Mercatum quoties adeunt vel civibus ipsis.

Transvehimur loca plana tuumque Caramio pontem,

Venimus et Lucam vinique oleique feracem.

Hic nova res nostris oculis oblata nec ulli

Visa prius. Siccus fuerat quod et aridus annus,

Cum prope iam ver esset, adhuc pendebat oliva

Arboribus nec sponte sua ventisque cadebat.

Illam decutere et longis tum caedere flagris

Multa resistentem Lucensis turba coacta est.

Haud procul Argenti pontem superavimus amnis,

In mare vicinum rapidis qui volvitur undis.

Hic Moia est turris, magni quae Caesaris iras

Sustinuit, donec legionibus undique septa

Cessit. At ex alto suspensum culmine vidit

Praesidium et casu dignam meliore cohortem.

Inde Forum Iuli parvam nunc venimus urbem :

Apparent veteris vestigia magna theatri,

Ingentes arcus, et thermae, et ductus aquarum ;

Apparet moles antiqui diruta portus ;

Atque ubi portus erat siccum nunc littus et horti.                               [p. 286]

Mane iuga Esterli transcendimus ardua montis.

Napulus ad dextram nobis et Grassa sinistram

Linquitur ; et placidum superamus nave Cianam.

Proximus hinc vicus maris ipso in littore Cannae,

Non illae Annibalis Romano sanguine tinctae.

Antipolis sequitur, Graio quae nomine Graios

Authores Graiaeque refert exordia gentis.

Mansit adhuc rari fornix operisque superbi,

Manserunt duri silices et strata viarum

Necdum etiam detrita pedum pressuque rotarum ;

Dulcis aquae ductus et Graeco more theatrum,

Multaque saxa notis olim descripta Latinis.

In medium rupes extenditur ardua pontum,

Quam super Henricus multa vi muniit arcem

Unde viri naves inimicas cedere, ferreis

Et prohibere pilis a portu et littore possunt.

Millibus hinc sex Varus abest, qui flumine Gallos

Dividit Italia, Cema delapsus ab alto.

Cernimus optatam non iam procul inde Nicaeam,

Ipsa quidem tota ad solem conversa cadentem

Et zephyri flatus, montemque amplexa supinum

Leniter in planum descendit, ad usque marini

Littoris exporrecta solum : quo mane frequentes

Conveniunt ex urbe viri nitidaeque puellae,

Conveniunt et sole diem claudente supremum

Et pariter gaudent spatiari littore sicco.

Urbs hodie tantum mediis consedit et imis.

Namque supercilium et summae fastigia rupis

Nobilitas quondam atque ipsi tenuere ministri

Sacrorum, quibus hinc duri per tempora belli

Cedere compulsis, abiit mons totus in arcem.

Quae nunc septa mari et praeruptis undique saxis

Imposita ascensus habet omni ex parte per orbem                           [p. 287]

Difficiles, ut vis subeuntem nulla repellat.

Pone fluit muros Palio rapidissimus amnis,

Multa boum atque hominum, quoties est imbribus auctus,

Culta ferox vicina trahens, tandemque sub ipsis

Moenibus indignans vasti subit aequora ponti.

Hic situs urbis. Ager vero circundatus altis

Montibus adsurgit sensim formamque theatri

Efficit ex alto mare despicientis. In ipsa

Suprema regione, cavo fons manat ab antro,

Frigore fons tepidus, fons idem frigidus aestu,

Et per aquaeductus veteres effusus abunde

Culta rigat variisque nitentes floribus hortos.

Atque alii passim rigui per gramina fontes

Laeta fluunt versantque molas et grana terendo

Comminuunt, parvis neque deficit humor agellis.

At Vediantinos versus duo millia tantum

Cemelium locus est plane desertus ; in illo

Cernis adhuc non pauca tamen vestigia magnae

Urbis, aquaeductus, thermas parvumque theatrum ;

Nunc Franciscanis habitata sodalibus aedes

Sola iugum montis servat nomenque vetustum.

Nulla suo nautis in littore fida Nicaeis

Est statio. Saevum quoties mare fluctibus atris

Intonat extremasque refusum volvit arenas,

Herculis ad portum (duo millia distat ab urbe)

Confugiunt : quo se quingentae condere tuto

Velivolae possunt hiberno tempore naves.

Hunc sine praesidio portum et custodibus ullis,

Omnibus expositum, quos aut sua cunque voluntas

Aut fortuna vagos Libycis egisset ab oris,

Emanuel mira Filibertus muniit arte.

Nam laxi cum essent aditus lateque paterent

Ostia nec possent urgeri molibus ullis                                                   [p. 288]

Propter aquae rapidos aestus imumque profundum,

Nequicquam munimen erat positurus in ipsis

Faucibus, ingressu nequicquam aut arceat hostem.

Verum quid penetrasse iuvat magnoque labore

Devenisse locos, ubi nec consistere possit

Ulla viris quanvis instructaque remige classis ?

Namque introgressam penitus portumque tenentem

Densa quatit grando telorumque horridus imber

Et tormenta Iovis tonitrus imitata sonoros.

Quem bona castellis provisa duobus in usum

Copia. Quorum unum prope summi in littore portus

Ad dextrum latus est et parvam protegit urbem :

Unde novum nunc portus habet quoque nomen ab illo

Acceptum populo, qui moenia condidit urbis.

Unum monte super celso, qui scilicet inter

Herculis est portum medius mediusque Nicaeam ;

Mons Bero nomen erat, sine muro atque aggere donec

Mons fuit, Albanum sed post dixere minores.

Singula nec possent portu satis esse tuendo,

Alternae sed opis sunt indiga ; namque sub alta

Rupe iacens, propius glandes iaculatur ab aequo

Pene loco et certos ideo mage dirigit ictus,

Saepius inque ima defigit tela carina.

Sed longe lateque maris non prospicit aequor.

Quinetiam vacuum siquando insideret hostis

Forte iugum montis, quod desuper imminet urbi,

Subdita telorum denso premat omnia iactu,

Castellum inferius portumque et tecta domorum.

Nunc illi promittit opem et socia arma ministrat

Albanus tumulus. Loca nam subiecta minaci

Territat aspectu et nullum consistere toto

Monte sinit terra appulsum vel navibus hostem.

Longum sit memorare quibus nos urbe Nicaei                              [p. 289]

Excepere sua studiis quantaque sit illa

Laetitia celebrata dies, qua classis ad urbem

Appulit. Hanc primam cari deducta mariti

Est regina domum. Hic hiemem (quam longa) tepentem

Exigere est animus ; superatis Alpibus inde

Vercellas statuunt Aprilibus ire Calendis.